mercredi 30 août 2017

NJÉK I YÉ DIKÔNÔL DIKÔNÔL


NJÉK I YÉ DIKÔNÔL DIKÔNÔL

 

Di nla kobol i ngén ini ni kal le i kon unu le njék i yé ngandag mintén. Ingéda mut a nkon njék hala a nkobla le boña wé a nsal habé longe ni i njel ini le mahoñol mé ni maboñog mé bi nyubda. Niñ i mut njék i nke habé hi kokok hala a nene kikii hihéga le a nhiôm nyuu nso i ti bôt , a mbada gwom likund ba nlébél binan, a hak i nyo wé, a mpot nyetama. Niñ  yé i nkil habé makidig ma bôt ba binam   i ke bisu. Mut numpe njék i mbôdôl nye lihep li mbet nye i ño,  numpe banga  ni maog, numpe a bi gwééne mu, bape mandutu ma niñ. U gwé njék gwayai, njék bikôyôp bi mis i ke bisu. Mut numpe a nla kon njék le ane i mbet nye i ño ni gwom gwobisôna bi nke ni ane. A nhoñol le a nyila Nyambe.Kikii  bo le u u nsude i kose, a nla nol mut yom i boñ bé nye. Yak bigwel  moo kikii moni mi nla yumus mut le  mi mbet nye i ño. A nyila lôs, a nyila pagal mandamba.Nyambe nyena bi om nye hana hisi.  A nyi habé tel yé i ti bôt. Maboñog mé ni bipôdôl gwé wee boña a nhelba nye.

Jon njék i nla kon mut le a nol mut a yi bé le a nol mut, a ligis ndap yé ibabé nye i yi hala i ke bisu.

 

Yaônde, 23 maye sép 2016

Nkam PondiPondi
http://antoinepondipondi.blogspot.com

MBÉN


MBÉN

Di nla kobol i bug ini le mbén, ni kal le, mbén i yé litiñ li yé ntilga, litiñ li li mbénge bôt bobasôna, ndi li bag ki inyuu ngéda yosôna. Baôma ba loñ bon ba nnigil ni sal mbén.

Bôt ba nla bé niñ ibale bo mbén i tabé. Mbén yon i ñunda mut i yom a nla boñ ni i yom a nla bé boñ. I ngéda u nyi mbén, hala a nla hôla we le u jôp i njel mahol kikii hihéga. I ngéda u mbôk mbén, hala a ntéénga i bôt ba yé i pañ yoñ ni loñ yoñ. Inyuule mbén ngobol yé ipe i yé le mut nyekinye a tabé i ngii mbén. Jon u nok le : mut a nje njék ndi mut a nje bé loñ. I ngéda u mbôk mbén ; hala a ntéénga bôt, hala a nlona yubda ikété bôt ni ikété loñ. Hala a ntéénga yag i mut a mbôk mbén ibale bo kiññem i nkéés nye.

Ngi-yi mbén i nla boñ we le u pot yom i u lamga bé pot tole u boñ jam li u lamga bé boñ. Jon hikii mut a nlama yi mbén.

Kikii nséñ i mbén i yé le i bok niñ i bôt, jon mbén i gwé ngandag i pand.

 

Yaounde, 06 njéba 2003

Nkam PONDI  PONDI                  

HIBAS


HIBAS

Di mbagal dibas mintén ima. Dibas dikété nyuu ni dibas di mbédgé nyuu.

Dibas di kété nyuu :

1)     Hibas hi kel tôl

2)     Hibas hi mpémél i ndimnla

3)     Dibas di matuba ma bôdôg

Dibas di mbégdé

1)     Ngônd

2)     Hibas hi jôp

3)     Dibas di tjeñ

4)     Dibas di matag

5)     Dibas di mbind

6)     Hibas i bel. Kii i yé hibas ?

Hibas hi yé bot i laakôp i libum i i yé le lô bé i ngéda mut a gwé. Hala wee mut a ngwééda hibas. Yag munlôm, mbind i nlôl libum ndi i jôp i kété, laakôp libum i nkena yo kikii bot i pam le tee libind. Ini nson i nséla man nye ngi gwé. Ibale man a gwé njel yosôna i nyiba. Ndi ibale njel i nyiba bé man a gwééna hibas, njel i nyégle le minla mi nla jôp mu le mi pam le tee libind. Ha ni nyen i nsômbla le ba hoo kan man inyuule minla nwéé mi nla jôp ibale mi nla ha bé témb, mi nlô njel. Ha nyen mut a nlek. Hala a yé ngwéénaga hibas.

Hibas i bôlô i yé. I nlôl le ibale mut a ngwééna  bé minsôn ngandag le minsôn mi nlet bé nye ngandag. Ha nyen laakôp libum ni gwom bikété bi libum (minla, séé) bi njôp ha, bi ntém ha. Ini i ta bé ngwéénaga. I yé nkégag hibas to le hibas hi bôlô.  

HIBAS HI KEL TÔL

Lipémél li lijubul li hu li yé keñi, ha nyen kidig hisañ hi mabeda i jôp i kété tôl, hi nsagbe nyoo. Mut a nlo a kôdôg, matjél ma malag nye. Ini hibas di béna nyi yo i ngéda di kena mut i léman i ma béngba makété nyuu (radio) ndi di tehe ho.

HIBAS HI PÉMÉL I NDIMNLA

Hi nlôl le ibale minla mi njôp lipémél li ndimnla. Mi mpagbe ha, hi nla habé pam, hi nlegda ha. Ini hibas di ntéé ndigi ho i ngéda di nkan mut.

DIBAS DI MAPÉMÉL MA BÔBÔG

Yag dini dibas, nla won i njôp mu matuba imaa, i nla habé pam. Di nléba dibas tini i ngéda di nkan mut. A nog jôhge ngandag i kété libum jo lisôna.

DIBAS DI TJEÑ

Di yé kikii hibas i nson inyuule minsôn, minliiñ, mintjeñ mi yé ntombog mi mpam mi nyila mikegeg ni dibas.

HIBAS HI JÔP (ombilical)

Mut a gwééna ho. Hala wee homa jôp a nyiba bé.

NGÔND (épigastrique)

I yé ngéda minliiñ mi kété mi ta bé nsudge banga, ha nyen gwom bi kété bi mpémél ha.

HIBAS I BEL (hernie fémorale)

Laakôp libum yon i yé i jôp i bel.

 

Yaônde, 02 Kondoñ 1997

Nkam Pondi Pondi
http://antoinepondipondi.blogspot.com

KONA NGOO


KONA NGOO

 

Ingéda u nnog mut ngôô inyuu ndutu i ngwel nye, hala nyen a yé kona ngoo. Jon mut a nla kon mut numpe ngoo, mut a nla kon nuga ngoo, mut a nla kon hinuni ngoo. Hilôlômbi a nla kon mut ngoo i ke ni bisu.

 

Yom di nyi, yo ini le, mut a nla kôhna ngoo, nuga i nla kôhna ngoo, hinuni hi nla kôhna ngoo, ngim titiii nla kôhna ngoo, , ngim hop i nla kôhna ngoo, ngim jam to ngim yom bi nla kôhna ngoo i ke ni bisu.

 

Di nyi ki le, mut a nla bat le ba kon nye ngoo inyuu kôhna mahôla tole inyuu bat le ba nwéhél nye tole inyuu i bat le ba ti nye ngéda inyuu i yônôs likak.

 

Yom di nyi ki, yo ini le, ngim bôt i nyi bé kona ngoo. Jon u nog le, to ntômba u nyo la môô, hilémb ha kôyôp habé wo. Hala a yé mut nledek ñem, to u mpot laa, ñem wa tomb habé nye.

 

Yom u nlama tééda, yo ini le, mut a nlama yéñ le a kôhna bañ ngoo ibale bo ndi a ngwés tééda libag jé li ngwélés. Ingéda mut a kôhna ngoo, i mut nunu a nla bé ba kunde. Bôt ba kôba ba nyis bé le, Hilôlômbi a yé kona ngoo.

 

 

 

 

Yaônde, 13 biôôm 1999

 Nkam Pondi Pondi

http:/antoinepondipondi.blogspot.com

 

 

MINSINGA MI MINKAÑ MI MUT


MINSINGA MI MINKAÑ MI MUT

1)   Boña                                        =      cerveau

2)   Man boña                          =      cervelet

3)   Poños nkak                       =      moelle épinière

4)   Minkañ mi ñem kété nyu     =      nerfs du tronc

5)   Nkañ i biugul bi ngii           =      nerf médian

6)   Nkañ i mbom                    =      nerf facial

7)   Nkañ i mang                      =      nerf maxillaire

8)   Nkañ i hikéné                    =      nerf brachial

9)   Nkañ i woo ni libong li woo         =      nerf cubital 

10)  Nkañ i bôbôg                   =      nerf sciatique

11)  Nkañ i hés i bel                =      nerf fémoro-cutané

12)  Nkañ i hés i mboñngo       =      nerf tibial

13)   Nkañ i njañ libal              =      nerf plantaire

14)  Malép ma nkak                        =      liquide céphalo-rachidien

15)  Ñhumlag                         =      bulbe

 

 

Yaônde, 02 kondoñ 1997

Nkam Pondi Pondi

http://antoinne pondipondi.blogspot.com

 

 

LIEMB


LIEMB

 

             Hala a yé ngim ngui mut a gwé i boñ mut numpe béba to i hungus nye ibabé nye i tihba nye.

 

                Di nla kobol i bug ini, ni kal le ingéda mut a nhémle mahoñol méé le mut a nla boñ nye béba to hungus nye ibabe nye i tihba nye.

 

                Mut a mbéna hémle liemb ingéda a nkon woñi. Mut a mbéna hémle liemb ingéda koñ lôla a yé. Woñi i mboñ mut le nyuu yé i tabé ñwee. Hala a nkobla le boña wéé a nsal bé, inyuu i hek pék to iôt mahoñol. Hala a nkobla le boña wéé a nsal bé inyuu yéñ i yom i ntagbe.

 

                Kii i mboñ mut le a nkon woñi?

 

                Ingéda mut a niñ longe niñ, a nyi bé le ngim yom i yé le liemb. Ingéda mam ma niñ ma nke bé mut longe, bot yé ñem i yé le kôhna bigwel moo, a bôdôl ki niñ longe niñ. Ngôñ yéé i yé le a bana soso lihat inyuu i boñ le mam ma niñ ma lédél habañ nye. Jon u mmeya u nje, u gwés habé u nlal njal. I jam lini le bot-ñem ni woñi bi yé mut i nlélém ngéda ikété mahoñol méé, hala a mboñ nye le to kii i mpémél nye, a ntehe ndigi le liemb li, yom i, i yé le a nnog bé, yom i, i yé le i nloo yi ni pék yéé.

 

                Ingéda mut a gwés ba ngwélés, hanyen boña wéé a nsal. Hanyen a nnol liemb inyuu i ba kunde, hanyen a mbôdôl bog mam ma niñ yéé ni nyemede. Liemb li yé li mal, niñ i mondo i gwéé, i i nlel i nlômbi niñ. I niñ mondo ini, i nyi le longe yon i yé tik yom. Jon i hek pék ni liôô jam bi yé gwom bi baa. I mut a yé kunde a tabé i nlimil i liemb. Jon u yi ni le, liemb li yé ngim base. Ibale bo ndi u nhémle liemb, u yi le, liemb la soo we i nyuu.

 

                Yom u nlama tééda yo ini le, mut a nhémle liemb ingéda a nyi bé le a nla boñ jam le nya jam i ni ingéda soñnda yéé i ntinde nye le a bana bañ mahoñol mape ma, ma unda nye ihoma maliga ma niñne. Jon boña woñ a  nlama bé waa sal inyuu i boñ le u bana yi ni pék yosôna.

 

                Ingéda mut a gwé bigwel moo ndi a tjél hôla manyañ inyuu i tihba nye, i mut nunu a njo liemb. Nlélém ni i mut a nyéñ i bagal madap ma bikôkô.

 

                Yom u nlama yi, yo ini le, bôt ba kôba ba bé kunde inyuule ibale u ntibil tééda matiñ momasôna ma Hilôlômbi, i humul mu manjel mé momasôna, ni adbe nye, hanyen wa yila kunde, yak loñ yoñ ndi wa yoñ hisi hi biloñ bi nloo we bikeñi ni lipémba. I mbadga bôt ba kôba ba bi ti ndihmbe ni bomede yon yak bés di nlama yéñ le yak bés di ti i yés ndihmbe yo ini le, inyuu kii ngii, hisi ni bôt ba binam ba yé i niñ?I mut a nla tihmbe i mbadga ini wee a nyi mahoñol ma Hilôlômbi.

 

 

Yaônde, 24 hikañ 1999

 Nkam Pondi Pondi

http:/antoinepondipondi.blogspot.com

 

NGWO I YI JÔI JÉÉ I NSÉBLA


NGWO I YI JÔI JÉÉ I NSÉBLA

 

Hala a yé le mut a nyi libag jéényemede. Ingéda u nyi wemede hala a nkobla le u gwé yi. U nyi minwaanwoñ ni ngui yoñ. I jam lini li nla ndigi bôña ni mis ma bôt bape inyuule hala nyen a nhôla we i yi bilem gwoñ bibe to bilam. Jon u ke to bañ i lép liem le u béñgba.

 

Ingéda u nyi likébél li Hilôlômbi ni i yom wemede u nlama kônde, hala a yé lisuk li masoda.

 

Ngandag bôt i nyéñnigil i yom ba nyi ndi ndék yon i nyéñi kônde yi i yom ba nyi. Mut a nyani mam bôt bape ba nlôônye ndi a nla bé yi indék mam a nla boñ.

 

Ingéda u nyi wemede, u nkôhna mapubi ma Hilôlômbi. U mbai bisu bi bôt noñnaga ni bibuk bi pémél i nyo woñ ni maboñog moñ. Jon ingéda kwañ ba bé kal le i mut nunu a yé man Nyambe i loñ Egiptô ni i loñ iGrékia ni ki le Nyambe a ngwal nye ni mudaa.

 

Ingéda u nyi wemede, u nyila kunde i pes mahoñol moñ yak i gwom bi yé we nseñ, u mbañ gwo. U bana yi ni pék yosôna.

 

Ingéda u nyi wemede, u nla tihmbe ngim ma mbadga. Njee a bi hek mut binam? B’a ingéda mut a nyi nyemede wee a nyi Hilôlômbi? B’a ingéda mut a nyi nyemede hala a mboñ nye le a bana yi ni pék yosôna? B’a ingéda mut a nyi nyemede nyuu yéé i ngwééne habé nye nseñ? B’a ingéda mut a nyi nyemede hala a mboñ nye le a nyi maliga? Basôgôlsôgôl ba bi bot liada ni Hilôlômbi. Ba bokmasoohe. Ingéda sôñ i nta tole i kelngand ngwo, isañ mbai ni mboda yééyosôna ba ntelep likula li nwemel tole i mbédgé i ti Hilôlômbi mayéga inyuu bilonge bi mam a mbôñôl bo. Isañ mbai a nyoñngindmang, a nleñ yo i ngii ndap le i kee isôñ, hala wee a nti mam méé Hilôlômbi. Ingéda u ngwés bana yi ni pék, hanyen u nsooheBatuupék. Ingéda u ngwés le mam ma nyémbél bañ we, nwet u nsooheBayemlikok. Ingéda u ngwés le Hilôlômbi a kôm bañ we mbus, u nsooheNjombongo. Ingéda u ngwés le maliga ma Hilôlômbi mon ma nene, hanyen u nsoohe Kimaltjai. U tééda le Hilôlômbi nyen a gwé i môi mana le: Batuupék, Bayemlikok, Njombongo ni Kimaltjai.

 

Mbén bisu Hilôlômbi yon i nkal le: u je bañ bijek, u nyo bañ maog ma loñ i ñane we tigale u yila nkol u loñ i. Mbén i yôhne ibaa Hilôlômbi i nkal le: a man mee u nuñlene bañ biték gwoñ mut a tabé man mee. Mbén i yôhne iaa Hilôlômbi i nkal le: munlôm a haba bañ mbod muda to mudaa a haba bañ mbod munlôm.

 

Masoda ni nu a nkil hi kokok.

 

 

Yaônde, 24 kondoñ 2006

Nkam Pondi Pondi

 http://antoinepondipondi.blogspot.com

DITAM


DITAM

BÔLÔ DITAM NI KII I YÉ DITAM

Ditam tjon di yé bijô ikété nyuu mut to nuga. Nson wap i yé le : li baa mbôñ ikété matjél, iketé nyuu, di ba pémés yo i mbégdé ni masai. Ditam di nkat ki le : yom yosôna i yé i nséñ matjél i nhôla nyuu mut to nuga i léba bañ i mbégdé : gwom kikii bo bas, bombo to matjee ma matjél, puba matjee tole matjee mapubi ni bikôyôp bi matjee (globules blancs et globules rouges), to bijek bi minsôn (protéines, albumine), hala a yé bôlô i ditam.

DITAM TOLE BAAENE MATJEE.

Baaene = segesege tole sehgene i matjél.

Hitam hi mpôna kôn i likôl (haricot). Nyuu yé i mpôna man mbambai, ét wé i yé 300 grammes.

Ikété nyuu di niñne i ngui nsôn ba nsélél le inyum. Laakôp i libum ni lihoñ ba nhô tjo. Ba niñne i mbus laakôp i libum hala a yé le i pôla nsôn i nyum ni laakôp. Hikii hitam hi gwé njel majél ibaa. Njel matjél i pubi ni njel matjél i hindi. I njel matjél ini ibaa i nlôl i njel matjél i pubi i libum ni i njel matjél i hindi i libum. Njel matjél i pubi i nlôl ñem, i nke bijô.

ÑEM – BISAHA – ÑEM – BIJÔ – ÑEM

Njel matjél i hindi i nlôl bijô i nke ñem, i mbus ñem, bisaha (poumons) nyen matjél ma nyoñ mbuni (oxygène), ingéda a mal yoñ mbuni a nke i ñem, ingéda a nlôô i ñem ndi kundi a jôp ditam di baa nye, a tagbe ndi a kee bijô bi nyuu. Matjél ma nke biugul inyuu ti gwo mbuni. Mbuni won i nhôla i nyuu i ligis bijek ni ti bés lék i niñ (métabolisme).

Hikii hitam hi gwé hidun hada (million) i dibaaene. Ditam tjo dibaa di gwé didun dibaa di dibaaene.

Hikii hibaaene hi gwé himaga hi hikokôna ni dimaga di dinjenjela di matjél mbunja matjél, mu nyen matjél ma nlôl di ma baahna, ndi mahindi ni malép ma lôl dikokôna di masai ndi ma pam i dek ditam. Ndek ditam yomede i ñom masai ni bon ba minkoñ mi masai i pam i waa i ditam (bassin).

Nwaa masai ma mpam i waa i ditam, masai ma nlama yék gwom gwobisôna bi yé i nseñ i inyuu mut ikété matjél. I bôdôl i waa i ditam nyen minkoñ mi masai mi nkeñi mi nkena masai i pam iséé. I ngéda masai ma yon iséé, ha nyen ngôñ masai i ngwel we.

Makon ma ditam ma yé béba kikii kon i ñem. Ndi mut a nla nom ni kom i ñem iloo kikii mut a nla nom ni kon ditam.

Dokta a nla yil kon ditam ikété masai : bombo, bijek bi minsôn lôñ ni minsoñ kikii microbe bi bi nlama bé  tagbene i segesege ditam tole téntén makon ma bijek kikii mbit bombo (diabète), mbit nuga (goutte) i ke bisu.

Yaônde, 02 kondoñ 1997

Nkam Pondi Pondi

http://antoinne pondipondi.blogspot.com