jeudi 31 juillet 2008

INYU KII DI NHÉMLE I YOM DI NHÉMLE ?

NIÑ I BI PÉMÉL I MBEE NGÉDA I NKOÑ ISI?

I bôt ba nigil liaa, kei i nla ti we nwi u liaa, ba nyis bés le hala a nlel hikôô hi hidun hada hi nwi le nkoñ i bi gwéé.

NIÑ I BI BÔDÔL LELAA?

Ntén hégél i bisu tole mintén mi bihégél bi bisu bi béé minsola mi bihégél bi gwé poga. I mbus, bi bi yila mintén mi bihégél bi gwé bipoga. I len ini bipes bi dimamana bipoga bi niñ di bibebela ba nléba, bi yé ntéédaga ikété nwind biték di gwé didun di tan di nwi, bihégél bi gwé bipoga bi gwé didun di baa ni mbôgôl bôô i nwi, binuga bi bisu bi gwé mbôgôl samal di kôô di nwi, binuga bi gwé ño ni binam bi gwé mbôgôl tan dikôô di nwi. Yom di nyi yo ini le bihégél gwobisôna bi bi pam bé i nlélém ngéda.

BIHÉGÉL BI MONDO

Bihégél bi mondo bi bi nla niñ ni masoda ma sehge hala wee i bet ba bé lôs tole makenge, ba bi lôôs bilem gwap mbôda yap. Yak i homa bihégél bi bé niñil i bi hôla ipe i la kônde ba i niñ inyu i kônde bôl.
Ibale bo ndi u nyoñ jis, u nléba le ngim binuga i niñ ikété lép, i gwé 24 ma mis kikii bo méduse. Binuga bipe bi gwé bé libim li mis lini i pam bi bi gwé mis imaa tole jada. Hikii ndek munu i nlona longe jam i pam liada li nlanga jis ni malémôke ma jis. Hala a mboñ le mapubi ma mbol homa wada. Hala a bi bôña ki ni ñem ni mapabai. Ngim binuga ñem wap i gwé ndigi hôk yada, bipe ñem wap i gwé hôk ibaa i pam binuga ñem wap i gwé hôk ina. Mut binam ñem wé i gwé hôk ina.
Inyu hégda mbén lisehge, niñ i bi bôdôl ni dimamana di bihégél, i mbus ha tjobi di malép, i mbus yap binuga bi nla niñ ikété lép ni hisi, binuga bi niñ hisi,i mbus yap kôi i pam i mut.

LELAA BIHÉGÉL BI NGI-LÔS BI NLA NIÑ?

Gwal i nhôla ngim bihégél le bi laa niñ to ibale bo bi tabé lôs. Hala a nla bôña ni biyin bi bihégél bi bi ntep balôm bap ba ba gwé bilonge bi biyoyoma bipoga (gènes) bi nlôl mangôdô ma manum (spermatozoides). Hala wee lem i nlôl i gwal. Jon u nog le, man ka bibaba (bikoo) kikii nyañ. Hikii yom i nniñ i gwé ngim lem (bôt kii binuga kii bie).

LELAA NGIM NTÉN HÉGÉL I NYILA NTÉN HÉGÉL I PE?

I jam lini li nla ndigi bôña ni mabén ma nlôôs bilem bi nlôl i nkañ bi gwom bi niñ ni libag li gwom bi nkena i jam lini. Yoyoma i poga (gène) yon i ane ni unda ngim lem. Yoyoma i poga i nla heñla. Hala a nla lôl ni diyimbil (enzymes) di di nsal bé nson wap kikii yôha kel. Jon u ntehe njok hobi i bi nimis mabal mé. U nléba le ñyéé u gwé 96% diyoyoma bipoga bi mut, ngwo i gwé 75% diyoyoma bipoga bi mut, ngim bie bi gwé 33% diyoyoma bipoga bi mut. Yoyoma i poga i nla unda bés kikii ñem i nhéñha le ñem i i bag i gwé hôk yada i bana bihôk bi baa ndigi inyule yoyoma i poga i mboñ le ñem u bana hôk yada i nhéñha.
Di nsugus i nkwel wés ni kal le boña mut nyen a nhôla i nog malo ma mut i nkoñ hisi.
Hala wee boña mut nyen a gwé niñ i mut, yi ni pék

Yaônde, 29 hilônde 2008

Nkam PONDI PONDI
KII HILÔLÔMBI A MBEMB LE U BOÑ ?

Mut kôba a bé a gwé bilem bilam,gwo bini le : gwéha, likap , ngi-njôň, yi lihaa, maliga, mapôhda ni ômsiň.
Mambén maa ma Hilôlômbi - 1) U je baň bijek, u nyo baň maog ma loň i ane we, tiga le
u yila nkol i loň i.
- 2) Man Basaa a nuňul baň biték gwé mut a tabé man mee.
- 3) Munlôm a haba baň mbod muda yak muda a haba baň
mbod munlôm.
U bégés mambén ma loň yoň mee
- U nol baň ;
- Mut a nlaana bé ňôô;
- Mut a nha bé nwaňan man i kat;
- Mut a nkit bé mom i nkok;
- Mut a nkit bé minkaň mie mi senda hikôwa ndi to bon bae;
- Mut a ňyo bé nkok i nkoň u mbombog ;
- Mut a nha bé mbôň maog to nyil to i séé maog;
- Mut a bép bé isaň, to nyaň to mut a yé nye i maň;
- U laana baň nwaa isoň to nwaa manyuň nu bisu;
- Mut a kit bé mbombog hop ndi to pénda nye;
- Mut a nyek bé lép;
- Mut ntondi bé njéé to nuga be yokiyo;
- Mut a nkit bé tjandi, to minlop,to pésa;
- Mut a nkéés bé bagwal bé;
- Mut a mpénda bé isaň i ti bôt ;
- Mut a ntehe bé isaň to nyaň ba yé hindi nso;
- Mut a mpot bé maéya ma bagwal bé;
- Mut a nha bé man numpe hu;
- Mut a ntiňil bé môngô ni béba ňem ;
- Mut a mbôlôs bé nuga lilôm ;
- Mut a nup bé bebela ;
- Mut a mbôk bé bémba kembee ;
- Mut a nkop bé mbog to bambal yo ibale mut a bi nol mut litén jéé bo ngi ôm tuk i
gwét;
- Man ngond a nkop bé mbog.

Lelaa u nlama niň ?
Man munlôm a nlama kweeba ; munlôm a mbii bé muda a yé nye maň ligwéé; ba nti bé ngond nu mbus libii bo ngi ti mbôkgwéé ; u huulak baň mayel ma maaisoň nu muda ;ngond isoň to ngond nyuň ; u huulak baň mayel ma ngond man woň nu munlôm to mayel ma manyaň isoň nu muda ; u huulak baň mayel ma manyaň isoň nu munlôm, u tiigege baň nwa wé bebee ; u huulak baň mayel ma nkia woň ; u tiigege baň muda bebee i hulul mayel méé dilo a ngi konog sôň, u naňlaga baň nwa mut woň libôk ; u naňlana baň so munlôm kikii mut a naňlana muda, u naňlana baň nuga yokiyo, muda a telbak baň bisu bi nuga le i naňlana nye,ngond Basaa a telbak baň bisu bi mut le a naňlana nye ibale bo a tabé nkweebaga, man Basaa a naňlana baň muda nsude mut u naňlana, u nlama nogop ngélé yada i ngim kel bititigi gwobisôna, u nlama jôwa moo moň nwaa u nje, u biine ndap yoň libii i moo ma Hilôlômbi. U nlama nigil ni ôô bisélél gwoň ndi u nuňul gwo. Mut kôba a bé yi kobol litiň. Hala wee inyu i len ini di nla kal le
a bé yi aň ni tila hop basaa.Mut kôba a bé yi le a nlama tôngôl yig muda ni bon ba nyuu. Mut kôba a bé yi le a nlama hôla mut liyep.Bôt ba kôba ba bi bot liada ni Hilôlômbi.Ba bok masoohe. Ingéda sôň i nta tole i kel ngand ngwo, isaň mbai ni mbôda yé yosôna ba ntelep likula li nwemel tole i mbégdé i ti Hilôlômbi mayéga inyu bilonge bi mam a mbôňôl bo. Isaň mbai a nyoň ngind mang, a nleň yo i ngii ndap le i kee i sôň, hala wee a nti mam méé Hilôlômbi. Jon Hilôlômbi a bé tat loň Basaa ni Hilôlômbi a bé i ňem i hikii man mee.Jon u nog le:Yoň sat u nyi, yon u tôgbege. Jon i mut a nsal ngandag i nkoň biték, a bumbul ngandag i nkoň bawoga. Ndi i mut a nsal bé to yom i nkoň biték, a bumbul bé to yom i nkoň bawoga.

Lelaa u nla soohe Hilôlômbi?
A Nwet wem Hilôlômbi;
Me mbat we nwéhél inyu maboňog mem; mahoňol mem ni bipôdôl gwem bi be;
Me nsoohe we le, u ti me ngui i yi gwélél mambén moň ni i yi bog mam;
U kôm baň me mbus tiga le me yôm, me yila i nkol ,me yi habé me niň i kunde inyu i sal ni memede ni i ti we bibégés ni lipem bi kôli ni we;
U ti me yi i ni pék yosôna kikii sômbôl yoň inyu i boň le, me yi le, wetama nyen u yé Hilôlômbi, liaa jem.

Yaônde, 26 libui li ňyéé 2000 Nkam Pondi Pondi
















WOÑI
Hala a nkobla le, nyuu yoň i tabé nwee inyu libe li mpuhe we. Di la ki kal le, woňi, i nene ki, i ngéda mahoňol ma mut ma tabé nwee inyu libe a nhégda.Jon mut a nla kon nyemb woňi, mut a nla kon Hilôlômbi woňi, mut a nla kon mut numpe woňi, mut a nla kon ngim nuga woňi, mut a nla kon nop woňi, mut a nla kon woňi le a mbep yoň hop; mut a nla kon woňi le a nsôk i boma, mut a nla kon woňi le a nsaa bé pil wéé i ke ni bisu.

Ngim loň to ngim litén i nla kon woňi inyu ngim mam i ngwéla. Yag binuga bi nla kon woňi, hinuni hi nla kon woňi. Jon u nog le, boboň a kon woňi ndi a nom.

Mbe i kôhna woňi. Mut a nla kôhna nuga woňi . Ingéda mut a nkon woňi, a nla yi i homa longe i yé ndi a kôm longe mbus. Yom u nlama yi, yo ini le , ingéda mut a nkon woňi, a nla bé pot maliga to saň a nla bé jo. Inyu hala nyen,u nog le, hop woňi, lijo woňi. U nogog ki le, i kôô nyoo i nkogoo we, i ngwés bé tede a oň mu . I mut a nkon woňi, a yé mut yeňngi, a nyi bé liya ni nyemede, a nténga bé mut nyekinye, jon u nog le, ba ňoo bé ntet. Boňa mbodo mut a nsal bé inyu i hek pék.I mut a nkon woňi a nla bé ba kunde. Yom u nlama ki yi, yo ini le, woňi i yé ngim kon.

I bôt ba nnol we, u nkon baň bo woňi. Hala nyen a boň we le u nlaa ôt mahoňol moň ni wemede. Hala nyen a boň we le u ba ngwélés, u laa ba wemede. Ingéda u ntôde bikekela, tééda libag joň. Ni ha Hilôlômbi a sayap we.Jon u nog le, nlélem i nloo lama


Yaônde, 26 hilônde 1999 Nkam Pondi Pondi




LIEMB
Hala a yé ngim ngui mut a gwé i boň mut numpe béba to i hungus nye ibabé nye i tihba nye.
Di nla ki kobol i bug ini, ni kal le ingéda mut a nhémle mahoňol méé le mut a nla boň nye béba to hungus nye ibabé nye i tihba nye.
Mut a nbéna hémle liemb ingéda a nkon woňi. Mut a mbéna hémle liemb ingéda koň lôla a yé. Woňi i mboň mut le nyuu yé i tabé nwee. Hala a nkobla le boňa wéé a nsal bé, inyu i hek pék to i ôt mahoňol. Hala a nkobla le boňa wéé a nsal bé inyu yèň i yom i ntagbe.
Kii i mboň mut le a nkon woňi?
Ingéda mut a niň longe niň, a nyi bé le ngim yom i yé le liemb. Ingéda mam ma niň ma nke bé mut longe, bot yé ňem i yé le a kôhna bigwel moo, a bôdôl ki niň longe niň. Ngôň yéé i yé le a bana soso lihat inyu i boň le mam ma niň ma lédél habaň nye. Jon u mmeya u nje, u gwés habé u nlal njal. I jam lini le bot-ňem ni woňi bi yé mut i nlélém ngéda ikété mahoňol méé, hala a mboň nye le to kii i mpémél nye, a ntehe ndigi le liemb li, yom i, i yé le a nnog bé, yom i, i yé le i nloo yi ni pék yéé.
Ingéda mut a gwés ba ngwélés, hanyen boňa wéé a nsal. Hanyen a nnol liemb inyu i ba kunde, hanyen a mbôdôl bog mam ma niň yéé ni nyemede.Liemb li yé li mal, niň i mondo i gwéé,i, i nlel i nlômbi niň. I niň mondo ini, i nyi le longe yon i yé tik yom. Jon i hek pék ni liôô jam bi yé gwom bi baa.I mut a yé kunde a tabé i nlimil i liemb. Jon u yi ni le, liemb li yé ngim base. Ibale bon di u nhémle liemb, u yi ni le, liemb la soo we i nyuu.
Yom u nlama tééda yo i ini le, mut a nhémle liemb ingéda a nyi bé le a nla boň jam le nya jam i ni ingéda soňnda yéé i ntinde nye le a bana baň mahoňol mape ma, ma unda nye i homa maliga ma niňne. Jon boňa woň a nlama bé waa sal inyu i boň le u bana yi ni pék yosôna.
Ingéda mut a gwé bigwel moo ndi a tjél hôla manyaň to maisaň to man manyaň inyu i tihba nye, i mut nunu a njo liemb. Nlélém ni i mut a nyéň i bagal madap ma bikôkô.
Yom u nlama yi, yo ini le, bôt ba kôba ba bé kunde inyule ibale u ntibil tééda matiň momasôna ma Hilôlômbi, i humul mu manjel mé momasôna, ni adbe nye, hanyen wa yila kunde, yak loň yoň ndi wa yoň hisi hi biloň bi nloo we bikeňi ni lipémba. I mbadga bôt ba kôba ba bi ti ndihmbe ni bomede yon yak bés di nlama yéň le yag bés di ti i yés ndihmbe yo ini le; inyu kii ngii, hisi ni bôt ba binam ba yé i niň? I mut a nla tihmbe i mbadga ini wee a nyi mahoňol ma Hilôlômbi.

Yaônde, 24 hikaň 1999 Nkam Pondi Pondi


















NGÉDA

Hala a yé ngim nlélém mbog i, i mal béé, i nunda bés kikii mam ma ntagbe. Ngéda i nhôla bés inyu i ôt mahoňol kikii nom i yé. Inyu iyi kikii nom yé i ngim ngéda, nyen di mbôňol bibug bini le: kwaň, kôba, ngeň i ke ni bisu.
Jon niň i mut i nla kéba i ngandag ngaba, hikii ngaba hi gwé bé jam ni ini ngaba ipe.
Nseň i ngéda i yé i hôla we i yi bôňol mam ma niň. Jon u nog le : a légég u jek , a hol, u je kuunjaň. Inyu hala nyen u nlama bôňol mam moň i ngéda i kôli. Ba nyil banga mut i ngéda a nyi bégés ngeň. Ngéda i nlama hôla mut i kônde nigil inyu i bana pék, ni yi yosôňa inyu i yi maliga . Jon ngim ngéda i yé ngéda yigil, ngim ngéda i yé ngéda li aň dilo tjoň di niň, ngim ngéda i yé ngéda je, ngim ngéda i yé ngéda nson, ngim ngéda i yé ngéda masoohe, ngim ngéda i yé ngéda noi, ngim ngéda i yé ngéda mintuk, ngim ngéda i yé ngéda maéya, ngim ngéda i yé ngéda hônba, ngim ngéda i yé ngéda nwéhél, ngim ngéda i yé ngéda sai, ngim ngéda i yé ngéda dihmbe, ngim ngéda i yé ngéda njômbi, ngim ngéda i yé ngéda nyunga, ngim ngéda i yé ngéda bibôm, ngim ngéda i yé ngéda nsômbi, ngim ngéda i yé ngéda likwee, ngim ngéda i yé ngéda inyu emble, ngim ngéda i yé ngéda hop, ngim ngéda i yé ngéda maséé i ke ni bisu. Inyu hala nyen mut a nlama bé boň ngandag mam i nlélém ngéda. Jon u nog le: mut a nlug bé mongo maa. U nogog ki le : ngandag makôô i tuga jala like. U sôgôg ki nog le : mut a mpule bé bikidig bi njel bibaa.
Ngéda libag li mbog bihégél i yé nkabag.Jon u ngwé mbéň, sép, hilônde ni hikaň.

Mut a nyi bé ngéda Hilôlômbi. Jon mut kôba a bi sébél ki nye le Njombongo, hala wee mut a nyi bé ingéda a nlo to ingéda a nke. Ngéda u nog le, i ba haana lee tole i bôňa haana lee, hala wee ingéda i, i ba le tole ingéda i, i bôňa le. Ingéda u nog le iloa wee
ingéda kôba. Jon u nlama yi bôňol ngéda yoň inyu i noň i kokok. Ibale bo ndi di ngwés yémbél koň i lôla, di yi le, Nkana minnanga a bi yémbél bés inyule a bé a gwé ngaa i nleň makoň imaa i nlélém ngéda kikii jam li bisu. Nkana a bi yémbél ki bés ni i njel ini le, Nkana a nhéya bé Nkana numpe tamba i ňo . Hala wee di nlama yi i homa nseň wés i yé inyu i boň le hikii man mee a laa sal. Jon u yé u nimil bikai, u nigne makoň i tén e keňi. Inyu hala nyen u nlama bana maisoň to manyuň ngôô inyu i boň le mahol ma nene ikété nan. Mut kôba nye, bo a manyuň éé, u béngé mbus.Jon u nlama yi bégés ngéda inyu i boň le mam moň ma kee longe.Libag li ngéda li yé lelaa? B’a ngéda ya bana ngim lisuk?

Yaônde, 20 dipos 1999
Nkam Pondi Pondi




















KONA NGOO

Ingéda u nnog mut ngôô inyu ndutu i ngwel nye, hala nyen a yé kona ngoo. Jon mut nla kon mut numpe ngoo, mut a nla kon nuga ngoo, mut a nla kon hinuni ngoo. Holôlômbi a nla kon mut ngoo i ke ni bisu.

Yom di nyi, yo ini le, mut a nla kôhna ngoo, nuga i nla kôhna ngoo, hinuni hi nla kôhna ngoo, ngiim titii i nla kôhna ngoo, ngim jam to ngim yom bi nla kôhna ngoo, ngim hop i nla kôhna ngoo i ke ni bisu.

Di nyi ki le, mut a nla bat le ba kon nye ngoo inyu kôhna mahôla tole inyu bat le ba nwéhél nye tole inyu i bat le ba ti nye ngéda inyu i yônôs likak.

Yom di nyi ki, yo ini le, ngim bôt i nyi bé kona ngoo. Jon u nog le, to ntômba u nyo la môô, hilémb ha kôyôp habé wo. Hala a yé mut nledek ñem, to u mpot laa, ñem wa tomb habé nye.

Yom u nlama tééda, yo ini le, mut a nlama yéň le a kôhna baň ngoo ibale bo ndi a ngwés tééda libag jé li ngwélés. Ingéda mut a kôhna ngoo, i mut nunu a nla bé ba kunde. Bôt ba kôba ba nyis bés le, Holôlômbi a yé kona ngoo.


Yaônde, 13 biôôm 1999
Nkam PONDI PONDI






LIKAÑ
Hala a yé ligweleg li jam, li nhélés bôt. Di nla ki kobol i bug ini ni kal le, hala a yé ngim likenge, li nhoňol ti we ndonôl i ngim mam i, i nke bé kikii mambén ma libag li mbog bihégél ma yé mbogog.

Yom di ntehe, yo ini le, likañ li mbénge niñ i bôt. Jon u nog le likaň li nson li yé, likaň li gwal li yé, likaň li gwéha li yé i ke ni bisu.

Yom u nlama yi, yo ini le, likaň li yé ngim likenge inyu i gwel ngim jam. Ingéda kôba mut a bé a gwé libuga, a bé bap bôt ingéda ba mbugi. I len ini njômbi matibla i mboň bés le, di nyi le libap mut li tabé ngim likaň.

Yom u nlama tééda, yo ini le, ngim yom i tabé le likaň. Ingéda mut a nyéñ bé tole mut a nog bé ngim yom nyen a nkal le likaň li. Ngén basaa i nkal le bôô i hi lelek bé likaň. Hala wee yi i mal i nomba bôô. I len ini di nyi le hala a tabé maliga. Ndi hala a nlet le bôt ba neebe le likaň li tabé. U yé u ntoñle mut ni ndémbél hanyen a nla neebe le likaň li tabé. Ingéda mut a gwé mahoňol méé le masoda to mbom be bi yé, hala wee a nhémle le likaň li yé. Likañ li nhôla mut le a yéñ inyu i yi ndoñol i mam a nog bé. Jon likañ li tabé jam li mut a yé kunde inyule i mut a yé kunde a nyéň i bana yi ni pék yosôna. Bôt ba nhoñol le ngwom kikii bo ngui, ligwé li yom, lisuk li yom bi gwé bé ngim ndoñol. Yom u nlama tééda, yo ini le, hikii yom to hikii jam bi gwé ngim ndoñol. Boña woñ a nlama sal inyu i boñ le u yi hikii jam. I mut a gwé soñnda, a nsôk bana yi ni pék yosôna. I tén mut ini won i nsôk ba ngwélés.

Yaônde, 14 biôôm 1999
Nkam PONDI PONDI




NJôMBI
I bug ini, i gwé ngandag ngobol. Mut a nyéñ yom i nimil nye, le a léba yo. Mut a nla yéñ yom inyu i yi i yom i, inyu i yi lelaa i yom i i yé, inyu i yi lelaa i yom i i bi béña tole inyu i yi lelaa i yom i i nke. Mut a nla ki yéñ biyôglô bi mam. I mam ma gwé bé mahee. Mut a nyéñ nson le a sal, le a nwas libag li mange, le a bana i yé mbai ni mbôda yéé. Mut a nyéñ yi, le a konde yi mam, le i mam ma bag ma sôli, a yi mo. Mut a nyéñ ki yi, le a yi tééda i yom a nléba, i yom a nog to i yom ba kôble nye. Bo man kaa a noga hee? Wee a mbada.

Mu i njel i nyen u nog le nsôg mbas i bôm hinoo, ba yéñ tôk. Inyu hala nyen, jam li yé li nai we, u témb ni mbus i bat i mut a yi jo i loo we. Mut a nyéñ i bana nkwel ni mut numpe. Mut a nla ki yéñ mut numpe inyu i boñ nye longe tole béba. Mut a nla yéñ mut inyu i boñ nye mindañ. Mut a nla yéñ maliga ma sôli. Mut a nla yéñ Hilôlômbi i ke ni bisu. Ibale bo ndi u ngwés ngim jam we ngi toñol jo, u nla kwo ibee inyu hala nyen u nog le, noñ ni noñ, u was ntjep. Ndi yom u nlama yi, yo ini le, mut a nyéñ le a ba kunde ibale bo a ngi yii minkôm. Mut a nyéñ lipémba inyu i niñ longe niñ, le a ba habé nkol u mut numpe to i loñ ipe.

Bo yéñ ndi wa léba. Mut kôba nye ba nlébél bé nkôme i ngwañ. Hala wee u nla bé nwas ngim jam we ngi yi jo su. Jon u waa bañ yéñ teele u léba i yom u nyéñ. Hanyen wa ba maséé ni kunde. Ndi to u nla ane hikii yom.
I bug ini le nsômbi i yé liyéñ nuga. I bug ini le toñ i yé njômbi inyu i boñ béba. Kikii ihéga: mut a ntoñ mindañ.

Jon u tééda ni le, njômbi i yé nséñ inyu mahol ma mut, inyu kunde mut. Njômbi i yé nseñ inyu mahol ma loñ ni kunde loñ. Njômbi i boñ Mut le a bana yi ni pék yosôna.
Yaônde, 14 biôôm 1999
Nkam PONDI PONDI

NSON
Nson u yé kii ? Inyu kii mut a nsal ? B’a mut nyetama nyen a nsal ?

Libag li man Basaa li unda nseñ i nson. Nseñ i nson i bé lôô ndugi i yigil. Nseñ i yigil i bé minson mi môô, le yaani a noñ i jam weg u salag. Nson u mut binam u mbôdôl ni bisélél a ñôô. Mut binam a nsal inyu i yônôs ngôñ yéé. Nson u nhôla mut i ba kunde ni i njel ini le, a nla je, a nla haba mbod ni bitamb, a nla tibla, a nla ôô bisélél gwé, a nla bot mbôda i ke ni bisu. Nson u mboñ mut le a nwas libag li mange. Jon u nog le nson u yé nyonyo mahoñ. Hala wee ingéda u mbumbul nyen u nyi line li nson. Kikii nson u tabé bun, jon man Basaa a bi bot i yom ini le yum, inyule mut wada a nla bé nson wokiwo ibale bo, bôt béé ba libôg ba nhôla bé nye. Hala a mpamna i ngaba nson, i yi libog nson. Hala a nhôyôs nson mut a nsal. Yag bisélél mut a ñôô, bi nla hôla nye i nson wéé, bi salag ki nson u mut, i ngim ma ngéda.

Ingéda mut a nsal, yag boña wéé a nsal, boña wéé a nkônde yi ni tééda mam ma mondo. Ingéda mut a nsal, a ngwélél i gwom bi yé libag li mbog bihégél inyu i bañ gwom a ntehe le, bi yé nye nseñ inyu niñ yéé. Mut a nhelel libag li mbog bihégél kiki i héga, mut a ngwélél bumb inyu i ôô nkwade, hisoo i ke ni bisu. Kikii mut a nhelel libag li mbog bihégél, hala ki nyen yag nson u nhelel libag li mut i pes nyuu yéé, pék ni yi yéé, ngôñ yéé i ke ni bisu.

Ngim binuga i nsal. Ngim dinuni i nla oñ jumbul ndi i nla habé sal nson umpe inyu i yônôs ngôñ yap. Nlélém kikii libôblaga ni nyôi, bi nyi ndigi sal nson wada, ndi to i heññel wo, bi nyi bé. Kikii di ntehe le mut inyu sal a nlama yi gwélél libag li mbog bihégél, hala ki nyen nson u gwal liada i pôla bôt. Jon nkol ni môô i gwep. Iloa ngim bôt i bé milimil mi bôt bape. Ba bé sal inyu isaň wap nson. Hanano, u gwé ngim bôt i gwé biiñngil, nyoo nyen bilépla bi nsal, ndi nwet iñngil a nsaa bo le kikii sôñ i yé i mal, le ingéda ba mal sal ngim nson i ke ni bisu.

Nson u nla lona gwét ni i njel ini le, i mut a ngwés ba nkunde, a ngwés le nson wéé u hôla i yônôs ngôñ ni sômbôl yéé. Ingéda ini mut numpe a ntuga nye i bumbul
i yom a nsal tole a ntuga nye i yônôs ngôñ yéé ni njel nson, sañ i nla juba i ke pam i gwét. I yom i yon di ntehe i pôla biloñ. Ngim biloñ i ngwés le, biloñ bipe bi séélag bo, ndi bo, ba pôdôg bo i nson wap. Jon u nog le bana ba hemek toñ, bana ba humlag mamañ. Biloñ bini bi ngwés kahap biloñ bipe i ngii miño, inyu i boñle, ba yégla libag li mange. Bon ba ntamb we nson woñ, bon ba nkal we i yom u nlama sal ni kikii u sal. Mut kôba nyen a bi kal le: nsébla u noñ neebe. Ibale bo di u ngwés ba kunde ni nson u nsal, u yi ni le, bisai bi noñ mange manôgla. Kul nye sañ I bôag bañ, me tep i wem. Jon a légég u jek, a hol u je kuunjañ. Ingéda mut a nyéñ le bilôg bisañ bi ba kunde, hala wee a nsal nson Holôlômbi. Jon u nlama sal le u bagal bañ i yom Hilôlômbi a bi mma.

Yaônde, 17 biôôm 1999
Nkam PONDI PONDI





























LAMA

Di nla kobol i bug ini, ni kal le, ingéda ngim mut, ngim nuga to ngim yom i ntinde we i ngwés yo inyu ôngba yéé, mahoñol méé ma ngwélés, pék ni yi yéé yôsôna, longe likeneg jéé u mbem tole u mpide, nyen ba nkal le ngim mut, ngim nuga to ngim yom i yé lam.

Jon tidii lam i yé, nlam muda a yé, nlam mange a yé, su nlam u yé, méé malam ma yé, libadô lilam li yé, yééne lam i yé, nlam munlôm a yé, mbônji lam i yé, nuga lam i yé, hop nlam u yé, gwep bilam bi yé, bitatam bilam bi yé, matôwa malam ma yé, ngéda lam i yé, mintuk milam mi yé, tjémbi dilam di yé, lilok lilam li yé, kel lam i yé, kekela lam i yé, mbagi lam ngim jam i yé, ngand lam i yé,i ke ni bisu.

Ingéda u nnog le mut a gwé mahoñol malam tole mut a gwé pék lam, hala a nkobla le, i mut nunu a gwé ndip mahoñol, hala wee pék yéé i yé banga pék, hala wee bun béle u ntehe mut a gwé i ntén pék u.

Yom di nyi, yo ini le, yom yokiyo i nla bé ba ndigi ni nlama. Jon u nog le, hié lam ni dison ikété. Yom di nyi ki, yo ini le, mut a nla boñ le mam ma ba malam. Jon u nog le, likôyôp inyu ngôs, li lama hee, u bat nwet.

Lama ni longe bi yé gwom bibaa. Ingéda u nkal le longe su, hala wee i su i, i tabé mbe. Ingéda u nkal le mut a nwo longe nyemb, hala wee a nwo bé béba nyemb.


Yaônde, 17 biôôm 1999
Nkam PONDI PONDI

mardi 1 juillet 2008

LIGWĖLĖL NGĖDA
Di nla kobol i bug ini le ngéda ni kal le hala a yé ngim nlélém mbog ii mal bé, i ňunda bés kikii mam ma ntagbe, kikii nom i yé, kikii nom i yom i yé i ke ni bisu.
Ingéda u nyi gwélél ngéda, i nhôla we linyônôs mam. Jon u nog le ngéda i yé mono inyule ibale bo ndi u nyi bé nihbe ngéda , ngéda i ntémb bé ni mbus .Jon a légék u jek ,a hol u je kuunjaň.
Nyi tibil gwélél ngéda li ngwal libog mam liyi kap mam ni liyi yônôs nson .Ingéda u nyi bog mam moň, u ntehe nseň i niň. Hala a nla ndigi boňa ingéda u nyi hek pék. Hanyen w aga yi ki kap mam ma niň ni liyi yônôs nson. Ingéda u nyi ôt minsongi mi ngéda hala a mboň le u nyi ôô bisélél gwoň kiki ibo matôa, nkwade, môngô, tômblô,keilibog i ké ni bisu.
I mam ma nhôbôs we ngéda mon ma yé puhe jam kikii lileege bakén,lipot i nkôô I nsinga bés bomede, libep kap nson, libugus mam bisu, ngi manôgla ni i bôt we ni bo ni nlama sal,liguuna mam, lisambla i boň jam u nla bé, nop, kon i ke ni bisu.
Manjel i tibil gwélél ngéda mon ma é libog nson, liyi kap ngéda (kalénda, kilok), litjilil wemede yubda, liyônôs ngéda yoň ni ngéda bôt bape, libégés ngeň i ke ni bisu inyule hikii jam li gwé ngéda.I mut a mbégés ngeň a nhol nlélém ni i loň i mbégés ngeň.Libag li ngéda li yé lelaa ? B’a ngéda ya bana ngim lisuk ? B’a we u nyi gwélél ngéda ?
Masoda ni nu a nkil i kokok .

Yaônde ,26 mpuye 2008
Nkam Pondi Pondi






MBABLA NYUU
Hala a yé libag li kon lili nyiba ni nyuu i nlék.Ingéda mut a gwé mblabla nyuu, moo ma nla lék nye, mis ma nkôyôp nye, nyu i nsehla nye i ke ni bisu.Inyu mange, a mbiibe, nyuu i nsehla nye, tôl i mpél nye i ke ni bisu.
Mbabla nyuu i nla ba ni ngui.Mbabla nyuu ipe i nla lôl ni himamana poga i niň i nsoň (virus) ingéda ngim dikala di nyo we kikii ihéga fièvre jaune.Binuga bi nla bana mbabla nyuu i nlôl bo minla kikii bo hosi, ngwo,singi,sô i ke ni bisu.Mbabla nyuu inla nyodi i tel yé le a nyila lihep li kon.
U nla samba i kon ini le mbabla nyuu ingéda u niň ikété mapubi ni ingéda u nke yak mut matibla, kéé ihogi ba nkep we.
Jon ingéda mbabla nyuu i gwé we, u nlama hoo ke i ndap matibla le mut matiblaa bénge we, a yis we i kon i ntééga we ni i bee a nla tiina we le u mbôôp.
Yaônde, 23 matôp 2008
Nkam Pondi Pondi



YEGES
Hala a yé libag li ngandag dipoga di niň di gwé ngui, di nla nimbla. Gwon bi nhô, bi tadag nkogo bihés ingéda man a ngi yii litjee i nwaa a mban bihés.
Yak naňak mut u ňada yeges bilai bi maôô, i jôl ni lisuk li bihés.
Nkogo bihés bi ngim tjobi i yé ni yeges kikii bo requin i ke ni bisu
Yaônde, 28 matôp 2008
Nkam Pondi Pondi











TATABA
Hala a yé homa hisi a yé isi, a gwé malép ma tégi ni ngim bie kiki ibo makai, bo njaň i ke ni bisu. Ngim tataba i gwé liboo.
Mut a nla mélés tataba inyu i sal wom bijek téntén bikai kikii bo baam, pôôga, bikoye ,likai li nkana, njangô,hikok, mintja, baombe, mandowa,i siň,bikukunja, tômatô, malaň i ke ni bisu.
Mut anla gwélél makai kikii nkoň le malep ma nlôô mu inyu i kôp mo bijek a nsal tole a mbel i wom wé

Yaônde, 27 matôp 2008
Nkam Pondi Pondi











B’A LIMOM NWEE LI YÉ NSEÑ INYU HÉMLE ?

Yom di ntehe i len ini yon i yé le di niň ikété liyôkbe (masak,mintug,ngandag minyiinga i pand yosôna i ke ni bisu).
Di nla kobol i bug ini le hémle le ngim yom tole ngim ňaň bi yé mbale, bi yé ntiig le njel i pénda i yom i ,to i ňaň u,i tabé. Di nla ki kobol le hémle i yé lineebe le u mbat bé mbadga yokiyo. Limom nwee li tabé le u mboň bé jam jokijo. Li tabé le u modop ndi u nla tôp tjémbi ni masak ndi ha liyagya bé.
Limom nwee li nhôla mut i helba yak mut numpe ni yak Hilôlômbi. Ingéda u mom nwee, u nyéň nsaň ikété yoň ni nsaň i Hilôlômbi. Ingéda u mom nwee, u ntibil bog mahoňol moň, u ntibil soohe Hilôlômbi inyule mut a nkôs karis ni Nwet wé. Limom nwee li nla kôhna woňi le u nhoňol mandutu moň ndi linômôl i nwee li nhôla we le Nhek woň nyen a nkena niň yoň, le u yi le mut numpe bot yé ňem i yé le Hilôlômbi a pôdôs nye ni nye a bana nsaň. Limom nwee li mbat ngim yigil le mut a ntjél liyôkbe li niň li hikii kel. Ingéda u mom nwee, u nog Hilôlômbi ni we u nyi nseň i niň ni i mam u nlama boň inyu niň yoň (maliga moň, maliga ma Hilôlômbi), u nyémbél pénda yoň i ke ni bisu.
Yom u nlama tééda yon i yé le, limom nwee li yé banga liwanda li mut inyule ngim ngéda i yé le mut a nlama mom nwee inyu i yi too a gwé banga hémle.Limom nwee li nhôla we i bana banga hémle .Hémle yoň i nene ni bibôňôl gwoň. Yigil i ňunda we too u gwé hémle.

Yaônde, 08 hilônde 2008 Nkam Pondi Pondi

NOMBA

Hala a yé ngim yimbne minsongi. Minsongi mi ňunda liyodne, njel, njaň ni makidig . Mbôk i yé nlélém bug kikii nomba. Mbuu iyé bug ingéda u njôp minsongi. Kikii ihéga 999, hala wee nomba 9 ngélé iaa.
Nomba i nti ki ngim yom maôňg. Bitan a yé nomba munlôm, bina a yé nomba muda. Ngobol i yé le munlôm a yé bisu, jon ba nti nye nomba tan, muda nomba na.
Ingéda mange a mpam le yaa yé i yé len, hala wee dilo di tan inyu man mulôm, dilo di na inyu muda, ba nyoň malép ma ba bé nughana nye,nye nkéňéé man.Ba nkôp i ngii nyôl . Malép ma kôp nye ni nyuu. Sôble yé i. Ha nyen i bôt ba bé ha ba nyi i jôi ba nti man.
Majôna ma ntôô mut ma bé tagbe dilo di baa tole dilo di aa le a nwo. Inyu nsola mut to mange, majôna ma bé i nlélém kel a nwo. Ingéda ba njô munlôm, liso moo li ntagbe dilo ditan.Inyu muda liso moo li yé dilo di na. Ba aň bé kel majôna.
Bôt ba kôba ba nyis bés le Hilôlômbi a nyina ki ni i môi mana le:Batuupék, Kimaltjai,Bayemlikok ni Njombongo. Ibale bo ndi u nyoň Hilôlômbi ni bana ba na, u gwé nomba tan. Ibale u nyék Hilôlômbi ndi u yoň bana bape, u gwé nomba na. Jon NHEG a yé nomba tan, a bag ki nomba na.
Ibale bo ba ňôm we nsohi inyu ngim jam libe ndi ba yek njék, u tagbe dilo bôô, wee u mpôp. Ba nke i Ngambi i kal nye le a sop i njék i tigale i helba, i kahal tjé bum. Inyu hala nyen u nog le, bôô i hi lelek bé likaň.
Ibale ntôô mut u nwo, ba naňa ndumb yé ibôdôl dilo bôô i mbus majôna mé. Ndumb i yé likôp nsaň ni libog mam ndap mut a nyégle i ňo i isaň.
Jon u tééda le: pok tole yada = hikoba bitôdô; ibaa = nlop nkana; aa = méé ma nkom; na = kop hisoo; tan = ngwénd mamuma; samal = hikoda nkôt nyoo; saambog = bayôdôô; juem = libak li minkôô; bôô = lingôdô; jôm = hikoba ni litjee li kôp; yanga = litjee li kôp.
Mut a nla ha nomba mapep ma kaat, mangôdô ma lilok. Ngim nwin i nla ba ni nomba le ndigi i mut a nyi i nomba i, nyen a nla aň i nwin u.
Nomba ini le yanga (0) ni yada (1) gwon bi nhôla mut i gwélél kei i ôt minsongi ni keilibog.
Mut a nla bana kon le a nyi bé yimbe binomba to ôt minsongi inyule a ntehe binomba wee ngoňle biôdôg bi bitidii.
U nkônde bana yi ni pék ingéda u nyi gwélél binomba.

Yaônde, 15 hilônde 2008 Nkam Pondi Pondi