jeudi 22 mai 2008

vendredi 2 mai 2008

NDAMB


Hala a yé yom i nlôl malémôke ma ngim e kikii bo hévéa tole i nlôl i ngim nson i nséla ni mapanga ma kalasin.
Ngandag ngwom di ngwélél bi yé mbañak ni ndamb kikii bo boi, minlônga, mbod mbéñ, ngandag bikei bi matôa, bitamb, makôô ma matôa, man nkôô i ndamb (élastique) i ke ni bisu.
Ingéda ndamb i mbugi u nla habé ad yo ndi i ndamb i nlôl ni mapanga ma kalasin i nla adba yomede to ibale bo i mbugi. Hala a nla ndigi bôña ni i gwom ba ngwélél munu ma mapanga ma kalasin. Hala wee ndamb i nla tibla yomede to ibale bo i nkidi. Hala a nla ndigi lôl ingéda u nyi libag li mapanga ma kalasin ni njel yi i heñel. Jon yéñ ndi wa léba. Mut a nigil niñ yé yosôna. Mut a nlama ôô bisélél gwé inyu i ba ngwélés. A man mee, b’a yak we u ngi yéñèk? B’a u ngi ôôg bisélél gwoñ?






YAOUNDE, 06 matôp 2008 Nkam PONDI PONDI
MBOMBOG

Nyen a nkit mam ingéda bôt ba mpodog, ba podog nyen a nsôk. Mbombog a yé mut a nkôp nsañ, jon a nla sayap. Mbombog a nla og ingéda mam ma nke bé longe. Mut a mbambal mbog ingéda mut nu lihaa jé a bag a gwé mbog. Mut a nkop mbog ibale bo mut mu lihaa jé a bag bé mbombog. Basôgôl ba bé yi mbog mabui, mbog nkoda ntôñ, mbog bañ ni mbog lôg Mpôô.
Bitel bi mbog: 1) Ndômbôl kembe, 2) Hié mbog, 3) Nso mbog, 4) Matuk ma mbog.
Minkok mi mbog a tabé ngim tel, ndigi wee maséé yaga i ti bôt bijek. Nya minkok mi mbog mini le, 1) Sai keñi, 2) Ngan-nyuu, 3) Bude bibañ ni todol gwo, 4) Nol bum-mbog, 5) Ikek môngô ni leñ wo lom, 6) Hônd kéna, 7) I ôm tuk gwét.
UM
Yi um
Hala wee uum a nti ngandag bijek ni maog ma ngand (dimbôga).
Mbam um
Hala wee u mpam i lép i um. Hala wee u nkand mbai jon ba nti we hônd kéna.
Um a bam, u sihla wee u gwé libua. Um a bé matibla. Mbén um i bé le, a bé tihba bé yom be to mbôñ kikii hés i mut.
NGÉ
Bet mbai i Ngé.
Ngé a bé le, ba mbôdlene nye le u ntémb bee i Ngé. U ntéñ kembee, u nti maog ni bijek. Ndi ba naña we le, i sôñ sém, i sôñ kaa, bet mbai i Ngé i sém i yé. I kel i, bangéngé ba nlo biloñ, ba nlo i mbai yoñ. I mut a nkôbôs we Ngé, a ntamb we nkus u nlama ti. Mu ikété nkus, ingéda u mal ti, ba nkal le, Ngé a mbet nye i mbai i u ini. Bôda ni bonge ba nyodi. Ngé a bé bôt ba binam. Ba nkum maén, bo Ngé a nje maén. Ba béé ba gwé minkéñ mi Ngé misamal (balôm baa, ba baa). I ñem kété ñem man nyen ba nlona nkwaha. Nkwaha i bé mbambag mut i yé nkol, won ba bé ba somb. Ba nkañ nye hile ngwo (kai i ndi i adal). Ndi ba nige nye i mbénda, ba nige nye ndi ba yoñ ngom, ba kahal kôt. Ngom i Ngé i, ba nkôt yo u wosôna ni njañmua yosôna. Jon u nog le, mingé mi lugnaga ngom ndi kel pala ye.
Nko Ngé a yé homa ba nkena mbambag i mut, ba nkapna nye ndi ba huu. Minsôndô mi Ngé mi yé li yis we Ngé. Ibale bo ndi u ntémb, u nsébél ki Ngé, wee u pam i Ndobo Ngé, lisuk li Ngé. Kila i bé le, u nje mabuda ibale u bi pam bé ha i Ndobo Ngé. To nyuñ to isoñ nyen ba njés we, yom i mboñ bé we. Ibale u nwo, ndigi mut a bi pam i Ndobo Ngé nyen a njô we. Nko a yé ndap tole homa Bangéngén ba ntééda bisélél ni gwom gwap.

Lileñ Ngé makoñ.
Hala a yé ngim matibla. Ngéngé nyen a mboñ matibla mana.
I bôt bana baa (Mbombog, Uum ni Ngéngé) bon ba bé kôba le, ba pot, wee li mal. Um to i mut a gwé mbog, i bé béé yom i makañ. Yom i bé kila, i béé mut a yé Ngéngé, nyen a bé tihba mam mabe. Ngé a bé yom i manola. Hee u yé ngwañ mut, u ba bé Ngéngé. Hee u yé mut a téésép, u nyila bé Mbombog to Ñuum.
Mut a nla ba Mbombog, Ñuum to Ngéngé ndi ingéda a yé i ti, a nyén ndigi i ti yada.

YAONDE, 18 biôôm 1999
Nkam PONDI PONDI
MBOG


Ingéda Basaa bi ba pam i NGOG-LITUBA, ba bi kahal bôl, ba pam i homa i yé le, mandap ma bikôkô ma yila ngandag. Hikii hi nkokongo ni i héé iyiyimba. I nduña i le yubda i ba bañ, le hikii hitéténa hi kodba ni gwom gwéé, nyen Basaa ba bi ték mbog, hala a yé le ba bog i mam ma yé nsandag. Ini bug le mbog i nlôl i bug ini le bog, hala wee kôhle, wee litééda longe, hala wee li ôt mahoñol longe li ôdôg. Mbog i yé jimb li bambombog, mbog i yé ngéda (mbog kôba ni kwañ), mbog i yé loñ (mbog Bassa, mbog Bati, mbog Mpôô i ke ni bisu), mbog i yé mbañ, miñañ, yigil, matunga, likot masangô, minsogi, base, matibla i ke ni bisu.

Nseñ i mbog i ye kii? Yigil i mbog i gwé imbe nseñ?

Di bé lelaa yaani nu a bi tagbe? Di yé lelaa len ? Da ba laa yaani ? Mbog i nyibil bilap hala wee mam ma sôli, mbog i nyibil lap likañ i ke ni bisu. Lelaa di nlama nigil mbog Bassa? Di nlama nigil mbog Basaa miñañ, i mam di nléba ikété bikaat, ikété hisi, i mam di ntehe ni mis més i ke ni bisu. Di nlama nigil mbog Basaa ingéda di nigbe bambombog.

Mbog i yé môga imaa; mbog ndômbôl ni mbog bihégél. Mbog ndômbôl yon i yé le, ibale bo bambombog ba nkal le i jam lini li bag haana, ndi hanano li nyila haana. Bambombog ba nla ki kal le i bag mabui ma bikai ndi a nyila bee bi likañ. Jon mut a nog le mbog ndômbôl i yé makidig bambombog ba nyoñ.

Mbog bihégél i yé mam Hilôlômbi a bi heg i bôdôl bi béé. Kikii malép ma tabé môô, lisege li tabé liboo, njok i tabé hiséé, ngii i tabé hisi, munlôm a tabé muda. Mbog bihégél yon i yé mañ. Jon mbog ndôbôl i nkiha kikii mbog bihégél i ñunda njel. Ibale bo, mbog ndômbôl i nkahal bagba njel ipe, man Basaa a ñunda le i jam li, li nla bé bôña kekikel. Hanyen kikii ihéga ibale bo a nkal le nlôm ñyéé, man a yé mag.

Kikii loñ yon i nkena mbog, mbog i nla kwo inyu ngandag manjom, ndi loñ i gwé ndigi pil le i nyodol mam i ke ni bisu, inyu hala nyen man Basaa a bi kélél le mbog i yé makwo ma ñyéé, mbog i kwog, mbog i nyodag.

Basôgôlsôgôl ba bi mal bog mbog Basaa. Ini mbog i nhol ni bilem bi man Basaa, ni makégél ba biloñ nyoñ bipe. Ba sôñ le mbog i nimil bañ, ba yé bonge, bôda ni bôlôm. Mange a nlama nigil pom i nkok, amb tjandi, to sal i nkôm i uu i pañ isañ, le mam mana ma nimil bañ. Ngond muda a nlama nigil sôble matop to og, le i gwom bini bi nimil bañ. Jon i loñ Basaa, ingéda mam ma yé mbogog longe, ngim mut i nlama tad le ma yubda habañ. A ntad ni ngui i bi tiba nye le a nla sayap ibale bôt ba ñôñôl i kokok, tole a og ibale ba njôp i njel yubda. I mut nu nyen a yé mbombog. Mbombog a nyi ndugi ligwéé li mbog, hala wee niñ i bôt ba kôba ni mbog yomede. Mbombog a nkit mam ingéda bôt ba mpodog, ba podog, nyen a nsôg. Mbombog a yé mut maliga, mut gwéha, a njôp bé i jimb libe. Ingéda kôba a bé ki le, ibale bo ndi mbombog a mbep kena loñ, a nidba nyemede. Hala kikii mintjep mi yé ngandag ikété mbog Basaa, hikii ntjep i gwé mut a yé ño ndi a gwé bé jôi li mbombog kikii ihéga i pes matibla u gwé bauum, i pes kokse bôt, ngéngé i ke ni bisu. Ndi i bôt bana bobasô ba yé isi i mbombog nu a bi tééba inyu loñ yosôna. Di gwé mbog mabui, mbog nkoda ntoñ, mbog bibañ, mbog lôg Mpôô.

Yom u nlama tééda, yo ini le, ba nkés bé mbog i ngii mbog. Hala wee hikii mbog i gwé méé mambén to matiñ. Hala a yé kimasoda le mut a nwas bé mbog yée inyu i sambla mbog ipe. Jon i mut a nwas mbog yéé a nyila i wañ mut.
YAOUNDE, 18 biôôm 1999
Nkam PONDI PONDI