dimanche 6 janvier 2008

ngoo

NGÔÔ


Di nla kal le ngôô i yé libag li mut li, li boñ nye le, a gwé nduña ni ndutu mut numpe. I ngéda ndutu i mut numpe i ntihba we, hala a nkobla le, u nog i mut nu ngôô. Hala a nla ndigi ba i ndutu a nkôs.
Ndi kii i boñ we le u bana ngôô ? Yom bisu di nyi yo ini le, banga linyañ li nogna ngôô. Inyu hala nyen man basaa a bi kéne i ngén ini le : Linyañ li yé matat ma ntômba. A kéne ki i ngén ini le : Bo a manyuñ éé, u bénge mbus. Hala a ñunda bés le, ingéda lihaa li édi, ngôô i yé ikété ñem i hikii jô yap. Hala a ñunda bés le, ingéda litén li édi, ngôô i yé ikété ñem i hikii jô litén li. Hala a ñunda ki bés le, ingéda loñ i édi, ngôô i yé ikété ñem i hikii man loñ. Hala a ñunda ki bés le, ingéda Hilôlômbi a yé i ñem i hikii man Basaa, ngôô i yé ikété ñem i hikii man mee. Ndi inyu yi le hala a yé toi maliga, maboñog ma hikii mut mon ma nla yis we hala. Inyule pot ni boñ mam mai ma.
Hilôlômbi a nkal we le u pôdôs mut u nyi ingéda a yé i ndutu inyule mut a yé bôt, bôt bog ba yé mut. U nla ndigi pôdôs mut u nyi ibale bo ndi u hindis bé wemede ni bijek bi ndiba bi loñ i ane we to ni maog ma loñ i, i nyo. Bijek bini ni maog mana, ma loñ i ane béé, ma ngwal njôñ, tama ni manola inyule ni mbôg mbén Hilôlômbi, ni Hilôlômbi a kôm bé mbus.
Yom i noñ ha, yo ini le, i ngéda mut a mbégés ndap yé bikôkô i lel litén jé, ngôô i mal nye, inyule i ngéda Hilôlômbi a mma ngim yom, mut nyekinye a kôli bé i bagal yo.
Yom di nyi ki, yo ini le, banga mawanda i nyiba i ngéda ndutu. Hala wee i ngéda ndutu nyen u nyi i mut a gwééne we ngôô ni i ndutu i ngwel we.
I yom i nsôk, yo ini le, mut a ngwééna, ngôô. Mut numpe a nla hôlôs ngôô ikété yéé to ibale bo a bag bé a gwé yo. Ngim mam i ane nye le a bana ngôô, kikii i héga mut a nla jôp likoda li lihaa.
Maboñog ma likoda li, ma nla boñ nye le a hôlôs ngôô yé. I mut a gwé suhul nyu ni litop li ñem, nyen a yé mut ngôô. Nyen a nyoñ ngéda, ingéda jam li ngwel mut numpe tén tén ndutu.
Ingéda mut a nkal le, ngôô i gwé me, hala a yé ngim kon i, i mpôna land ndi u ngwô bé kikii land.
Yaônde, 05 matôp 1998
Nkam PONDI PONDI
IHÔYA


Ingéda boña woñ a kôble habé we longe i pes i yi, i pes mam ma nyuu yoñ i mmeya to i pes i mahoñol moñ, nyen ba nkal le, u nhôya.

Jon mut a nla hôya ngim jôi, ngim jam, ngim hilo, ngim nson, ngim ngand i ke ni bisu. Jon ingéda mut a nhôya, hala wee a mboñ bé jam a lamnga boñ tole a mpot bé jam a lamnga pot.

Kon u nla boñ mut le a bana ihôya, yag biun bi nla boñ mut le a bana ihôya. Mu i njel i, u nla tehe le, woñi u nla boñ mut le a bana ihôya, yag woñi u nla boñ ngim loñ le i hôya.

Yom di yi ki, yo ini le, mut a nla hôya nyemede ni njel ini le a nhôla bôt bape, a mbôngôl bé nyuu yé, a nje bé inyule a ngwés mal nson wéé i ke ni bisu. Ndi mut kôba a bi kal le, mut a nla bé hôya nyemede. Jon u nog le, singi i kal bon nye : « U yé u bana man, u je bé pô ni ño ? ».

Ihôya i nla boñ mut le a nwas ngim jam. Kikii ihéga, mut a nla hôya bisol. Hala a nkobla le, a nwéhél i mut a nsol nye.

Inyu man mee, i ngéda mut a yii i niñ, a nla bé hôya mam momasô. Jon u nog le, ngôi i nhôya bé nlômbi nsing. U nogog ki le, mut a hôya bé ligwééne jéé.

Ihôya i nlôl hee ? Lelaa mut a nla boñ le a hôya bañ ?

Ingéda mut a nsaba ngadag mam, a nhôya. Ingéda mut a gwé bé ngim ngéda i ngim kel i hoñol mam méé, hanyen a béna hôya. Ingéda mut a tibil bé yoñ ngéda inyu i ôt mahoñol i ngim jam, lelaa a nla kôs matam ? Ingéda u neebe bana soñda, u nhôya habé inyule u nyôs nyuu i ngim jam. Hala a nkobla le, boña woñ a nsal.

Hala a nkobla ki le, yom to yada i ténga bé we, kikii bitehnaga bi gwom, binogna bi gwom, bibôblene bi gwom i ke ni bisu.

Inyu i boñ le u hôya bañ, u nlama yoñ ngéda inyu ba nwee, u nlama yoñ ngéda inyu i wan, inyu bénge, inyu nigil, inyu i hek pék loñge lihegeg to i ti mahoñol moñ. Jon u nog le ba bôdôl bé maoñ i ngii, ndigi hisi. Inyu hala nyen ibale bo u ngwés bé hôya, u nlama ba mut a gwé mbôm minkañ hisi, u nlama ba mut a niñ ni pék, u nlama ba mut a yi gwel nyemede. I mam mana mon ma mboñ we le u yi i mbog u nke, u léba i yom u yéñ, u yi lelaa u nlama boñ inyu i boñ le u tééda loñge litéédaga i mam u nléba.

Yom di yi ki, yo ini le, nyemb i lona ihôya. Inyule ingéda mut a nkôhna ndutu, a yi habé bilonge bi mam a bi kôhna. Yom a tééda ndigi ndutu. Ndi mut a nlama yi le, nyemb i kéñ bé le niñ i kônde ke ni bisu. Ingéda u gwé bot-ñem, u nhôya bé.

Yaônde, 06 maye sép 1998

Nkam PONDI PONDI



MALIGA


Basôgôlsôgôl ba bi kobol i bug ini le maliga ni njel ini le : ba nyil mut maliga ingéda ba nti nye hop i ti tole ingéda ba nkal le a bagal nkaa. Hanyen a ntémb bé mut nyekinye i mbus ibale a nkwo nkaa to a yé mut wéé lihaa. Mut a nyi ki maliga inyu bon, u nyi bon ba gwéé matjañ ni ba, ba gwé bé matjañ.

I ngobol ini, i ñunda bés le maliga ma nyis bés i mbee ntén mut u mpot. Jon hop woñi, lijo woñi. I mut a yé kunde a mpot ndigi i yom a nyi, i yom i téé sép, i yom a ntehe ni jis jéé tole i yom a nnok ni maôô méé. A nkon bé woñi i pot maliga. Ingéda ba nkal le, ba nyil mut maliga ingéda ba nti nye hop i ti, hala a nlôl ki ni njel ini le, hop u béé bé tjagatjaga. Liyoñ hop libé bat ngim ngôôba (sukulu) le, bôt ba nkôôba we. Jon ngén ini le : hinuni hi ngwiina makôô, mut a ngwiina i nyo. Maliga ma nlôl ki ni i niñ u niñ. Binoode bi mam u niñ gwon bi pamna we maliga. Niñ yoñ ni mahoñol moñ ma nla kena we maliga. Jon a neg wee u nôgôl likek joñ. Ndi kii u nlama boñ inyu i yi maliga ? kii u nlama sal inyu yi i homa maliga ma yéne ? U nlama yi le bun a tabé ingéda mut a nsal to ingéda mut a nyéñ. Kii i nkéñ maliga?

I mam ma nkéñ maliga mo mana le : njôñ, tama, ngi-yi, ni liyéñ nseñ u mut nyemede. I mut a nke we njôñ tole i mut a ntam yom yoñ, a nla bé pot maliga i jam li mbénge we. Ngi-yi i mboñ mut le a nyi bé i homa maliga ma yéne inyule i mut nunu a nyéñ bé, i mut nunu a nigil bé to emble i mut nunu a emble bé. Nseñ maliga u yé kii ?

Maliga ma yilis mut ngwélés. Maliga ma nlona nsañ i kété bôt ni njel ini le, wada a kol mbada, iba ba kol nhôôlag. Ingéda mut a nyi le nyetama bé nyen a yi mam momasôna, a nyoñ ndun i emble i yom maisañ a nkal nye. Hala a nlona nsañ ikété mbôda. Yom di yi ki, yo ini le, maliga ma nlona mahol inyule maliga mut a ngwés bé nog, mon ma yéne nye nseñ.

Yom di ntehe hanano, yo ini le, mut len a ngwés a nog bitembee. Jon u nog le, i mange a bééga ikamba i nyik, nyen ngwo i noñ. I yom u nlama tééda yo ini le, bun bé le u tehe mut a mpot maliga inyule bun bé le u tehe mut a neebe le, ba sol nye inyu libag jéé li maliga. Nog ni maôô a nkona bé ngôñ, hale u tehe ni mis moñ. Mut kôba a bi niiga bés le, Hilôlômbi a yé Kimaltjai. Hala wee maliga méé ma yé nlélém i tjai di tjai. Maliga ma mboñ we le kiñ ñem i nkéés we. Jon ingéda bôt ba nyi i homa maliga ma sôli, bôt ba mpot teele mapubi ma nene mu i jam li. Hilôlômbi a bi yigle loñ mee mabén ima. Mbén bisu i yé le: man mee a je bañ bijek to nyo maog ma loñ i ane nye tiga le a ba habé kunde. Mbén i yôhne iba yon i yé le : man mee a nuñul bañ biték gwéé i mut a tabé man mee ibale ndi a ngwés tééda libag jé li ngwélés. Jon u ntehe ni le, maliga ma gwé ngim ngui. Ingéda u nog le maliga ma nkwo i tjai, hala we hikii mut a ntehe i homa maliga ma yéne. Mut kôba nye maliga ma njôp i ndek, hala wee maliga ma nene, ma nla habé so, ma nla habé nimil. Hala wee u ngwel maliga. I ngéda u nog le mataa a mbambap, hala wee maliga ma nene. Ingéda u nog le me mpot mee, hala wee me mpot maliga. A nlo toi, hala wee ni maliga a nlo. A nwo toi, hala wee ni maliga a mal wo. A nliga toi, hala wee ni maliga a mmal yoñ makidig.

Yaônde, 06 libui li ñyéé 1998

Nkam PONDI PONDI



LIPAMAL




Hala a yé mut a nlel balal ba ndamba inyu mahoñol a gwééne inyu nseñ wé nyemede ni libag jé. Inyu hala nyen u nog le, Bitanga bi Imandi nye : « ma tubus laa ngan » ? A sem nyañ joo. Hala a ñunda bés le, ngim bôt i ngwés lipém i nya i nloo ihéga, jon ba neebe boñ to kii inyu i boñ le jôl jap li keneg ngan tole inyu i boñ le bôt ba kalag le ba yé bañga bôt.

Mu i njel ini nyen, mut a nla boñ bijôñ ndigi inyu boñ le ba sima nye jôl.

Ibale bo ndi mut a ñemble kikii ba nti nye lipém, i mut nunu a nla boñ mam ma nlel nye, yag nyemb i nla gwel nye. Jon man mee a bi kéne i ngén ini le, bibégés bi jéha ngéé ngom. Jon u pot bañ ndi to i bana mahoñol mana le : hele me nlôl i sa, me tôp i bél.

Lipamal li nla ki boñ mut le a yi bé gwel nyuu yé nyemede, a yi bé gwel mahoñol mé ni nyemede, a yi bé gwel maboñog mé ni nyemede. I mut a nyi tel yé ndi a bannga suhul nyuu, a niñ loñge. Jon u yi ni le, lipamal li tabé i mbénda isoñ. Lipamal li mboñ mut le a bana ngandag baoo.


Yaônde, 31 libui li ñyéé 1998

Nkam PONDI PONDI


NJÔÑ



I bug ini i nlôl ni i bug ini le njôñ liôô. Njôñ liôô yon i nhôla libaa joñ i kok bijek u nje. Ingéda njôñ liôô i mbet mut, i mut nu a ñunup, a kahal boñ béba. Hanyen u nog le hu i mbet nye. Ingéda mut a tabé maséé ni libag li mut numpe nyen ba nkal le ; a nke nye njôñ. Njôñ i mbéna nene ni i bôt ba nsal nlélém nson. Bitel bi nson bi mbéna lona njôñ i pôla bôt. Yom di nyi ki, yo ini le, mut a nla ke mut numpe njôñ ingéda ngôñ yéé i yé le a bana i gwom maisañ a gwéé.


Mut a nla bé ke mut jôñ i yom i yé be. Jon u nog le njôñ i tane bé maek. Ingéda mut a nke we njôñ, hala we u nloo nye. Ingéda mut a nla bé boñ ngim jam, a mbôdôl ke maisañ njôñ. Jon u nog le muda a yé nsas mbas, bôt ba ngi masoñ bon ba nkal le yom bé i. Njôñ i boñ mut le a nsal habé. Njôñ i boñ le mahol ma ba bañ. Jon u nog le muda sôñ a lambag bé. I mut a gwé ngandag mam i gwel a mbéna ba mut njôñ. Inyu hala nyen u nog le, man sônda a jôp i mog nyemede, nye a bag a tadag bôt ba mog. U nogog ki le, mut ñamb a nke bé hilo.


U yi ni le, u keneg njôñ, kel yada wa bumbul béba. Jon mut kôba a kal le, njôñ i nuu man ngwo iyindi. Mut njôñ a yé mut manola. Ngandag njôñ i kiha mut manjel mabe. Kikii bo mut ipélék ñem. Mut njôñ a yé mut a njo ngwei tole mut timba. Mut njôñ a yé ki mut nhômôg.


I mut a neebe gwélél Hilôlômbi, a nlama ba mut ngi-njôñ. Ingéda mut a nke mut numpe njôñ, a ntoñ i kok nye, ndi a hôya le i mut nu, Hilôlômbi nyen a bi heg nye.


Jon ibale bo ndi mut a nloo we, begee nye bot yéé. Hala a suhul ñem woñ ni boña woñ a bôdôl sal inyu unda we i homa longe i niñne.

Yaônde, 31 libui li ñyéé 1998

Nkam PONDI PONDI

ÔWA

Di nla kal le, hala a yé soso mbéna. Di nla ki kal le hala a yé soso hitjila, le mut a ñoo mut numpe. Jon mut a nla pot ni ôwa i ñem wéé, mut a nla oo yeñgi, mut a nla ba le a yi bé ôwa, mut a nla bénge mut numpe ni ôwa i mis méé, mut a nla tôôma bôt miño, le ba oona, mut a nla jôbna ôwa ikété ngim nlôñ, ikété ngim litén, ikété ngim lihaa, ikété ngim loñ, ikété ngim base, i ke ni bisu. Mut a nla oo loñge.

Yom di nyi yo ini le, ôwa i ngwal manola, ôwa i ngwal nyemb. Jon u yi le ôwa i nlona nyemb, ôwa i nlona tjiba inyule i mut a nwo, bôt bé, ba ngwés pun nye.

Yom u nlama ki yi, yo ini le, ba ñoo bé ntet. Hala wee, ibale mut a nliya bé, bôt ba ñoo bé nye. Inyu hala ki nyen mut kôba a bi kal le : jala nye liké li yé me ntandaa, ndômle a yé lila. Ingéda u yé mut a nliya, mut a nheñ ni nyemede ni mam ma niñ, u yi le bôt bobasôna bé bon ba nkon maséé ni libag joñ.

I ngéda mut a nyi mahoñol ma bôt bé ba libôg, hanyen a nla kal le : mbug mbebi a kop imañ bahôdbaga.

Béba i nlona yag ôwa, jon u nog le : ñemb a nje bé libôm ndigi lihélé. Ba nyil ôwa maboñog ma mut. U nla bé kal le u nhémle Hilôlômbi nu u ntehe bé, ndi u oog mut woñ libôg nu u ntehe.

Owa i mboñ le, mahol ma tabé. I ngéda linyañ to lisañ li bôt li mbot minlôñ, le, bobasôna ba mbomna habé, u yi ni le, ôwa i njôp ikété yap. Jon ôwa i mboñ le, niñ i ba bañ. I ngéda u ñoo maisoñ, yag we, mam moñ ma nkile bé.


Yaônde, 18 kondoñ 1999

Nkam PONDI PONDI


HÔNBA


Ingéda mut a hônba, hala a kobla bé le a ntjél libag jé to hémle yé, tole a ntéé ndugi hémle yé to libag jé, ndi hala wee i mut hônba nunu a ngwés bé lôô i njel ngui i minsôn, bisol to malôga inyu i boñ le bôt ba yi libag jé to hémle yé.

I mut a nhônba, a niñ longe inyule a kônde bana yi. A nkônde yi bôt ba binam, baboñog map, yi yap, hop, hémle yap, mahoñol map, likeneg jap i ke ni bisu. I mut nu nyen a yé mut hônba, mut kogo, mut mban.

Mut a nla ki hônba ngim yom kikii bo lék, nop i ke ni bisu. Nyuu mut i nla hônba matibla to bee. Ndi mut a nla bé hônba to kii. Nkuungañ nye likôyôp nwaa kikii maboñ.

Man mee a bé yi le a nla bé hônba maisañ a mbôg matiñ ma Hilôlômbi to mabén ma loñ Basaa ma basôgôlsôgôl ba bi yigle bés. Inyu hala nyen bagwal ba nlama niñ ni bégés matiñ ma Hilôlômbi ni mabén ma loñ mee. Ndi to ba niiga bon bap matiñ ni mabén mana. Bo man ka, bikoo kikii nyañ. Ingéda mut a nkon Hilôlômbi woñi, bibôdlene bi yi bi. Hanyen mut a ntibil yi telepsép ni mbagi sép, yag pék i njôp i ñem wé.

Woñi ni ngi-yi bi mboñ mut le a nla bé hônba. A mbôdôl ke minkoda mi manjel. A mbôdôl noñ mut a mpot minseebe. A nyi habé gwel nyuu yé nyemede, a nyila kikii jôñ mut i, i yan pék ni maéba. I niñ ini yon i nlona njôô. Bôt ba mbôg mambén. Bôt ba yi habé tina lipém. Bôt ba yi habé le nunu mut nyen a bi bôg gwé i ke ni bisu.

Jon u tééda ni le, ngandag hônba i tabé loñge. Woñi ni ngi-yi bi nla boñ mut le a yi bé yom i yé hônba.

Nwéhél i yé hônba ni ngi-tihmbe. Nwéhél i yé jam li base. Nwéhél i ntuga we le u pun ni wemede. Hônba i ntuga we le, u oo tihmbe.

Hônba i ntuga we le, u ba bôs inyule mahoñol ma bisu ma yé ma babé malam ni ki le, mut a nla boñ we jam, li a nkôôba bé. Hônba yon i nla boñ we le u nwéhél nye ibale bo, u ntoñol longe. Mut a nla boñ ki we jam le bôt ba nlôk nye. Hônba yoñ, yon ya hôla we i yi, i homa maliga ma niñne. Ngim mangéda Hilôlômbi a nla buha ti we i yom u mbat nye, ndi ni hônba u nla kôs yo.

Linet makékse li mbat hônba. I hônba ini, i yé hônba mam ma niñ, kikii ndutu u mboma i homa woñ nson, i mbai yoñ, i ntôñ woñ, to i ndap yoñ libii i ke ni bisu. Jon u yi ni le, hônba i yé nseñ i niñ i mut.

Yaônde, 18 kondoñ 1999

Nkam PONDI PONDI

LISANDA



Lisanda li yé ôbos jam tole liôbôs mam. Hala wee u ane ngim mut ni lôs. Di nla ki kal le, u ane ngim mut ni lôs i boñ ngim jam, li a ngwés bé.

I jam lini li nla bôña inyule dinoo di moo di kôli bé. Ibale bo ndi u gwé bé ngui, u nla bé ane mut numpe. Inyu hala nyen lôs i tane bé humbul mis to banga mut i tane bé i je.

Ngui i nene ni maboñog moñ. Jon u nog le, pôndôl i yônlag i jada. Jon u nog ki le, ngwo i ntéé ngôi.

Ndi ingéda u yi i homa ngui i nlôl, u nla ki kéñ i ngui i tole u nla yi kikii u nla jôs i ngui i. Yom u nlama yi, yo ini le, ngui ngan i nlôl i nwel. U yi ni ki le, ngim bôt i gwé ñem ôbôs.

Inyu i boñ i jam lini longe, nyen mut kôba a bi kal le : me bi leñ ndan, i mbus me lémle hikuu inyule loñ i ngwés bôt ba ngui.

Jon u nog le, man munlôm mbén hônd, i homa u mbôône, ba nlep bipes.

Yom u nlama tééda yo ini le : mbebi lisanda i yé, nyemb lisanda i yé, nop lisanda a yé, bibug bi lisanda bi yé, mut a nla bana libag li lisanda i ke ni bisu.


Yaônde, 18 kondoñ 1999

Nkam PONDI PONDI
BéBA JAM


Ngobol bisu i yé le, u mbôk mbén Hilôlômbi ndi u yig hala. Di nla ki kal le, u mboñ mut jam li, li nene bé longe i mis ma bôt.

Ingéda u yoñ ngobol i bisu, hanyen u nog inyu kii, mut a bi kal le : yôi nye mabôl hee ? Ndômle nyen a telbege. Mu i nlélém njel nyen u nog ki le, nu man nyen a ba téd libind jé a hoñlag le i jañan. Jon u nlama yi le, ngim bôt i ngwés boñ béba. Inyu hala nyen u nog le : bee i nog bé njoohe tole, to ntômba i nyo la môô, hilémb ha kôyôp habé wo. Ingéda mut a nkal le niñ yé i yéne i béba, a nlama yi le, mut matjañ a nom bé inyule, a bulus bañemb bé.

Ndi mut a yi le, a nla tjél boñ béba, mut a nla tjél ke ni i bôt ba boñ béba jon ngén Basaa le : mut a ñyek bé jék le, a njék nol mbômbô. Ingéda mut a ntjél manola, hala a nkobla le, a ntjél bôk mbén Hilôlômbi. Hala a nkobla ki le, a ntjél boñ mut numpe jam li, li nene bé longe i mis ma bôt.

Yom u nlama tééda, yo ini le, mut a mbumbul ndigi i yom a nsal. Jon mut a mpeble bé hôg i njéé, hala wee mut nyemede nyen a nkit i ñem wéé le a mboñ longe tole a mboñ béba. U hogog, u tjagag kôô hisi, wee u ntjégél nyuu yoñ.

Yom u nlama yi, yo ini le, béba mbek i yé, béba nson i yé, béba mahoñol i yé, béba kon i yé, béba nyemb i yé, béba libag i yé, béba mbaaba i yé i ke ni bisu, ndi i gwom bi, bi nlôl ndigi ni mut nyemede.

Yom u nlama bé hôya, yo ni ini le, béba i nsolop bé Nwet.

Yaônde, 18 kondoñ 1999

Nkam PONDI PONDI




MPéMBA MUT



Ingéda lihaa li édi, li ngwal mimpéba mi bôt. I ngéda litén li édi, li ngwal mimpéba mi bôt. Ingéda loñ i édi, i ngwal mimpéba mi bôt inyule ingéda Hilôlômbi a mbot ngim litén, ma ndap ma bikôkô ma nlama bé ton i bana bibégés i lel litén. Ma ndap ma bikôkô ma nlama bé toñ i kahap litén i ño.

Inyu i boñ le u ba mpémba mut, u nlama yi matiñ ma Hilôlômbi, u nlama añ mo ni tééda mo ndi u gwéhég ki loñ yoñ. U nlama je bijek bi loñ yoñ ni nyo maog ma loñ yoñ to u yé numbe homa. Hala a mboñ le u kôhna bisai bi Hilôlômbi. U nla bép wo i tôl yoñ ni kal le u gwé ngui ingéda u yi gwel wemede, ingéda u nla gwés loñ yoñ ni ñem woñ wosôna ni mahoñol moñ momasôna, ingéda u nla yémbél malép, hié, mbebi, hisi ni mbu. U nlama ki ba mut a nyi gwel nyemede, ingéda u yi gwel mahoñol moñ, ingéda u yi gwel gwéha yoñ ni ingéda u yi gwel ngôñ yoñ malal inyu bot mbôda. Jon u nog le pôndôl i yônlag i janda. Inyu kii mpémba mut i yé nseñ ? inyu kii ngui i yé nseñ ?

Yom u nlama yi, yo ini le, ngui i yé i boñ i jam u ngwés, i jam u ñôt ni mahoñol moñ. Ba nyil ki ngui, ingéda ngim mut, ngim loñ to ngim yom i ñénél mut numpe, loñ ipe i boñ ngim jam. Jon di yi ngui maliga, ngui béba, ngui minsôn, ngui i pék to ngui i mahoñol mamut, ngui nson, ngui biniigana, ngui loñ, ngui mabén, ngui i ntôñ i gwét, ngui i ane, ngui nlôñ, ngui matibla, ngui bee, ngui minliba, ngui minsohi, ngui makon, ngui gwéha, ngui Hilôlômbi i ke ni bisu.

Ha ni nyen mut kôba a bi unda ngui ni i ngén ini le : pôndôl i yônlag i janda. Ndi u yi ki le ngui i nla ki nene ni i njel ini le : diuna di yé di kotba, di puuwe ndi ba sés njok. Hala a ñunda bés le adna yon i yé ngui. Jon ibale bo mut to ngim loñ, ba ngwés tééda ngui yap, ba nlama yi le ngui i yé yom i mal. Jon li yi bog ngui ni li yi bôñôl yo li yé nseñ ngadag tigale i ngui ngim mut a gwé, to ngim loñ i gwé i bana habé mahee. Yom ipe mut a nlama yi yo ini le, a yan bañ mut numpe ndi a bak ki bañ mut ngôg. Ngui i nlama hôla we i ba kunde ni itééda libag joñ li man mee. Ndi inyu yi le hala a yé toi maliga, u nlama gwélél mabén ma Hilôlômbi mon ma yé le : Gwéha, likap, ngi-njôñ, yi lihaa ni mapôhda. U nlama kwee man munlôm a ngwéé i loñ u niñne ndi yag libii joñ li keneg kikii sômbôl i Hilôlômbi. Hala a mboñ le, Batuupék a nla bé kôm we mbus ibale bo ndi u noñ i kokok. U tééda ni le : banga jôi i loo ligwañ ni ki le, li u mbôñha longe, jon li lémés kel inyule jam li nkidna bé inyu mut. Masoda ni nu a noñ i kokok.

Yaônde, 18 kondoñ 1999

Nkam PONDI PONDI





MBAÑ



Hikii loñ, to hikii litén li yéñ ndig le mbog yé i nimil bañ. Inyu hala nyen loñ i ntep ngim ntug inyu yi libag li hikii mange ni i yi soñda i hikii mange. Man Basaa mu kikii a bé niñ, a pohol i ntug unu le mbañ. Mbañ a yé ntug inyule bonge bon ba bé sag nye. Mbañ a unda bés le i mange nunu a yila ngwégwét, nunu mange numpe a gwé hinoo hi tombga, hi nhéya pos i nwii, nunu numpe a yi kena bôt i ke ni bisu.

Kikii di nkal le mbañ a yé ntug, u yi ni le, bôt ba ñôma makoñ ma mbañ we ngim ntug i. Liôm makoñ li gwé yom ba nsébél le hitiga. Hitiga hi yé wip likeñge. Jon u neebe bañ le ba ôm we likoñ. I we nu u yémbél, we nyen u ñôm likoñ. Ingéda u yi kena mbañ, u kôs bé bikokse. Sukulu i yôhne aa i mbañ i.


Ikété bayi hitiga nyen ba nyi ba gwégwét, nyen ba yi lôs mut i ke ni bisu. Ikété bayi sem makoñ nyen ban yi mut a nke bé hilo, mut a gwé mban, mut a nliya ni mam ma niñ i ke ni bisu.

Mbañ i bé mintén mina. U bé u gwé mbañ i bôt iba, mbañ malét tole mbañ ntôñ (mu nyen ba yil mut a nla kena bôt), mbañ bipes (hikii pes i yé ngim loñ, nseñ wé i yé i yi bonge ba neebe i jo sañ le pes yap i yémbél) ni mbañ matén (hikii litén li om mut wada, ibale bo a nwo, a nyila nkol. Nseñ i mbañ ini, i yé i yi ibale bo mut a nla sôñ litén jé).

I ntug ini, i bé hôla loñ mee i yi lelaa loñ i nlama bog mam méé tiga le, i yi habé gwélél libam li mabén méé ni yo i yila nkol u loñ ipe. Inyu hala nyen, ibale bo ndi loñ i ngwés ba kunde, i nlama yi le, ba nkés bé mbog i ngii mbog. Mbañ a yé ntug inyule mu nyen bonge ba niglene liké li mbog.

Yaônde, 18 kondoñ 1999

Nkam PONDI PONDI





SAI



Hala a mbéna ba jam li base le Hilôlômbi a hôla we, le u jôp isi mapabai méé, le u nigbene Hilôlômbi woñ. Ingéda mut a nyéñ bisai hala a kobla le, a ngwés le ba ban nye. Jon ba nla sayap mut, ban la sayap ndap, ban la sayap muda, ba nla sayap nson, ba nla sayap mange, ba nla sayap bijek i ke ni bisu. Jon ingéda u nog le man i moo, man libum, hala wee bisai bi, le muda a kônde gwal ndi a bot. Le niñ i kônde ke ni bisu.

Bisai bi béé bé tjagatjaga. To njee mut bé nyen a kôli ti bisai. Maboñog ma mut mon ma mboñ nye le a kôs bisai. Jon u nog le bisai bi noñ mange manôgla. I mut nyemede a nti bisai a nlama ba mut Hilôlômbi a nsayap inyu boñ le bisai gwé bi yon. Inyu hala nyen u nog le ba ñog bé i nsaibag. Hala we ibale mut a bi gwé le a yé ntôô mut, biog bi bôt ba binam bi nhôla bé nye to jam, bi ntihba bé nye.

Ingéda u nog le me nsayap we malo malam, hala wee me nkon maséé i tehe we. Ingéda u nog le me nsayap we nwii nlam, hala we botñem i yé le i nwi yondo unu u nlona we bilonge bi mam.

Ingéda u nog le me nsayap we liké lilam, hala wee bot yem ñem i yé le, liké joñ li tagbe loñge, ni mu i njel i u nke, u kôs nkus. Ingéda u nog le ba naña sai, hala wee ngim jam i nke bé ndi bôt ba nkobda inyu i yi kii i nkogoo ndi yambag i lek. Mu i njel i nyen u nla nog le ba naña sai inyu mut a nkon, inyu mboñ le a mbôôp. Yom u nlama ki tééda yo ini le, ingéda u ngwés sayap mut, u nlama yi mbôgi yéé. Wip i sai i mbahal bé to jam.

Yaônde, 25 kondoñ 1999

Nkam PONDI PONDI




LÔS


Hala a yé mahoñol momasôna ma kété yoñ ñem ni i njel ini, le i yom u nkit, u ntémb habé ni mbus, wa boñ jo. Hala a unda le u gwé ômsiñ i hônba ndutu, i hônba i mam ma ngwel we i ke ni bisu.

Ingéda mut a yé lôs, hala a nkobla ki le, a nkon bé woñi i boma ndutu, a nkon bé nyemb woñi, a nkon bé mut nyekinye woñi. Inyu hala nyen u nog le banga mut i tane bé i je. Hala wee maboñog moñ mon ma yis bôt le u yé lôs mut. Jon man Basaa a bi kééne i ngén ini le : « me bi lel ngaa, imbus, me lémle hikuu ». Inyu hala nyen banga mut i nwél bé i mbai yé ingéda nyen a yé mut bisu i ke i wom wéé ndi a bag mut a nsôk i nañ. Jon u nlama yi le, lôs i tane bé i humbul mis. Loñ i ngwés mut a yé lôs inyu hala nyen u nog le : « man munlôm mbénd hônd, i homa u mbôône, ba nlep bipes ».

Lôs i ngwal kii ? Nseñ u lôs u yé le kii ? Lôs i nlôl hee ?

Ingéda u yé lôs mut, hala a nkobla le u yé kunde. Ndi i yom di yi yo ini le kunde i mboñ we le u bana libag li maséé. Ndi inyu i ba kunde i sômbla le u ba mut a gwé ômsiñ le ingéda u mal kit mu i ñem woñ, u neebe bemb i yom i nlo ibabé we i seela ndi to i kon woñi. I mut a nkon bé woñi i kwel ni bôt bape a mbééna sôk nene le a yé lôs mut. Inyule i mut a gwé soñda, boña wé a nsal ni nye a kônde yi mam, ni nye a yi i homa maliga ma niñne. Ingéda u yi jôga li mam inyule u kweleg ni bôt bape, u gwé makénd iba lôs mut, ni we u nla boñ mam ni lôs yoñ. Soñda i nhôla mut i bana ngui i boñ ngim mam, soñda i nhôla mut i ba lôs i loo sañ a njo. I mut a yé lôs ndi a bana bé soñda, a mbéna habé ba lôs ingéda nkwel u nañal hisi. Hala we ngi-yi yon i nyilis nye lôs. Lôs i ngwal ndigi lôs. Lôs i ngwal bé ntet mut tole mbondo mut. Lôs i nene ingéda i yom u mboñ i yé nseñ inyu ngandag bôt.

Yaônde, 18 kondoñ 1999

Nkam PONDI PONDI



LILOK


Ingéda makôô ma mut ma nke ni bisu, ma tembék ni mbus tole makôô ma nke i pañ inyu ngim likôdôk tole inyu ngim litôbôg li hiémbi mut a nnog, nyen ba nkal le, i mut nunu a nsak ngim lilok.

Ingéda u nyingis nyuu yoñ inya i yé le, u tiimba boñ i nlélém jam li ngandag ngélé, nyen ba nkal le u nsak ngim lilok tole u sak ngim hiémbi. Mut a nla sak ngim lilok nyetama tole mut a nla sak ngim lilok ni bôt bape.

Lilok li gwéé ngim ngobol. Lilok li nla unda libag li mut. Jon u nog le, hikii man bakô ni jéé liségél li mbe. U nonog ki le, mut a nnigle bé kô ob. Mu i njel i nyen ibale mut a ngwés gwel i jéé jam nyen ba nkal nye le : masôôble, i béé i yoñ ti.

Ibale bo ndi u téé i homa lilok li nséga ndi u nihbe mbamba, wee wa nihbe ndigi nkôkôda. Lilok li bé bat ki ngim mban. Jon u nog le, mingéé mi lôhana ngom, ndi kel i pala ye.

Bôôlôm ba bé sak : lihôngô tole hôngô, lôngô, léhe ngéé, bisime (bisime bi bé le : mut a nkop bisime a mbana bé bôt. Ibale ndi ntôô mut i nwo, hanyen bisime bi nlo, bi nsak, bi mboñ binjénjé. Bôda to bonge ba mbénge bé). Bôda ba bé sak : koo (ba ntôp, ba sagak yo), minkéñ, nding ni bikusi. Hiluñ manganda i yé yom mintuk kikii ngond maum ni mbañ.

Imbus gwét bi 1914, hanyen malok mape ma bi lo kikii libôlôbô tole iyaô (bôda bon ba bi lona lilok li), sekele (a bi bôdne minsiôn, lilok li, li bi lôl Basoo, li béé ndugi lilok li munlôm), ngôla (lilok li dingonda), bekele, ifon (i bi lôl Basoo), manjañ (bôlôôm ba nkôt, bôda ba sagag ni bôlôm), isikô, ijingô ( lilok li matibla li, ba nje kôp ni kembee), mbaye, tune, dikuu ni malonge.

Babombog ba bé ba gwéé ngim lilok, li ba bé sébél le lihôngô. Lihôngô li bé ki lilok li banga mut. Mbombog i nwaa nsak hôngô, man ngond nyen a mbôdôl sak. I man ngond nunu a bé man munlôm isañ a bé a té libai li loñ le, loñ i yi le ngond yéé yon i ngwélél nye i man munlôm nunu, nyañ i man nunu nye ngi ke libii.

Ingéda loñ i nsayap i man munlôm nunu, nyen u nnog le, man ngond a yé man i ñem i nkoñ, u nogog ki le, man ngond a yé sômsôm ngwélés. Mu i njel i nyen, bakokowa botama bon ba bé sak koo.



Yaônde, 2 matjel 1999


Nkam PONDI PONDI


TAMA


Di nla kal le tama i nene ingéda ngôñ yoñ i ñane we i sômbôl ngim yom bitéé bi lôñ. Di nla ki kobol i bug ini le tama ni i njel ini le, ñem woñ u tabé maséé ni longe niñ mut numpe a niñ. Jon tama i nene ki ingéda mahoñol moñ ma mbén bilonge bi mam mut numpe a nkôs. Inyu hala nyen ingéda mut a gwé tama, maséé ma mut numpe ma nkon nye. Jon u nog le, me begee mut, mut a kogoo me. Me suha mut. Kikii a nyôs me mansoñ me nwas nye. Ndi i yom u nlama yi, yo ini le, i yom u nkôs ni njel i téé bé sép, wa nimis ki i yom ini ni njel i téé bé sép.

Ingéda u nog le mut a ntam i yom a mboñ, hala wee i yom a mboñ i kogoo nye i ñem wéé, tole hala a nténga nye mahoñol mé. Inyu hala nyen ingéda u gwé i boñ ngim jam, u nlama ôt mahoñol moñ longe liôdôg, tiga le u sôk tam i jam u mboñ ni kiñ yoñ ñem i kahal kéés we. Jon u boñ bañ jam ni hiun tiga le u sôk tam i jam u mboñ. Mut a nla ki tam le a mboñ bé i jam a lamnga boñ.

Jon mut a nla tam maboñog méé, tole bipôdôl gwéé, le Hilôlômbi a nwéhél nye. Mut a nla ki tam le, a nhôla bé mut wéé libôg ki i yé le a bag le a hôla nye. Hanyen a nla bat nye nwéhél.

Yaônde, 2 matjel 1999

Nkam PONDI PONDI



LIKUM NGIM JAM

Hala wee mut a ntéé i wiye. Di nla kal le, mut a neebe i boñ ngim jam tole mut a mbôn ngim jam le a boñ. Mut a nla kum isañ tole mut a nla kum soñ.

Ingéda mut a neebe le a nkum soñ, hinoo héé ba nsébél le, ñunda manjel i woo wéé i walôm, hi nyoñ ndék biték hisi. Hilémb héé hi nla biték bi. Imbus a ntéé woo walôm wéé i ngii yag ni dinoo dini le : yamb hinoo, yanga hinoo ni susuga hinoo. Mut a nkum soñ le a boñ ndigi ngim jam, jon mut a nla kum soñ le, a nhémle Hilôlômbi, mut a nla kum soñ le nye ni mut numpe bayé libal bo hisi, mut a nla kum soñ le, a mpot ndigi maliga, mut a nla kum soñ le, a mbôk habé mbén, mut a nla kum soñ le, a kena loñ yéé longe likennga i ke ni bisu.

I ngéda mut a nyônôs bé i jam li mboñ nye le a kum soñ, hala a nkobla le a mbôk mbén. Ni nye a kôli ni kokse. Jon u nog le, Ngo Sok nye nlénd wada u malak bañ i ndap maéya. Hala wee ingéda u mbôk mbén, u nlama bemb nôgôs. Hala ki nyen u nog le, u yé u wo, u nihbe nañ gwégwé. Inyu hala nyen, ibale bo u ngwés kum soñ, ôt mahoñol moñ loge liôdôg tiga le libua li gwel we.

Yaônde, 2 matjel 1999

Nkam PONDI PONDI

NKOL


Ingéda mut a tabé kunde, le mam méé ma niñ momasôna ma mbat le ngim mut ipe yon i nkit inyu yéé nyen ba nkal le mut nunu a yé nkol tole ingéda ngim loñ yon i nkit inyu yéé. Banga nkol i yé mut a neebe libag li nkol maboñog méé ni mahoñol méé. Jon u nog le, to me nje mbiñ mbiñ to me nje mbañ mbañ, me yé ndig nkol i Mamug ma Njambe. Mu i njel i nyen u nléba le, ingéda mut a nsal ni moo mééni isañ wéé nson a nyoñ nye kikii bisélél gwéé, nyen ba nkal le i mut nson nunu a yé nkol inyule a nla bé boñ yom yokiyo ibabé nye i kôhna kunde isañ wéé nson. Mut a nla ba nkol u maog, mut a nla ba nkol u moni, mut a nla ba nkol u mintug, mut a nla ba nkol u liyep i ke ni bisu.

Kii i boñ mut le a ba nkol ? Lelaa mut a nla boñ le a ba kunde ?

Mbén Hilôlômbi bisu i yé le: man Basaa a je bañ bijek to nyo maog ma loñ i ane nye. Ingéda u nje bijek bi loñ i ane we, u nyila nkol mut inyule nsaa woñ u tagbe i somb bijek bi loñ i ane we ; ingéda u nyo maog ma loñ i ane we nsaa woñ u tagbe i somb maog ma loñ i ane we ; ni we u nyila nkol mut i loñ i ane we. Ingéda u nhindis wemede ni bijek bi ndiba bi loñ i ane we, u nyog ki maog ma loñ i ane we, u nla habé bana manyuñ to maisoñ ngôô. Jon u ntehe biboma bi mandap ma bikôkô, yom i ntagbe nyoo, je ni nyôba. Mut to wada a nheg bé pék le nye ni bilôk bi nyañ bi ôm siñ ikété ñem wap le, ba hindis bañ bomede ni bijek bi ndiba bi loñ i ane bo, to ni maog ma i loñ i ane bo i nyo. U nyiga tehe toi le, woo wada u nkañ bé jomb. Ngui litén i yé i sôs.

Bisélél di ngwélél, loñ yés yon i ñôô habé gwo ndi to bee di tiblana, bés bon di bañ bé gwo. Baso, mut kôba nyen a bé ôô bisélél gwéé, nyen a bé bañ bee gwéé, tôk yéé, ngaa yéé i ke ni bisu. Mut kôba a bé a gwéé bee bup, kom i uu inyu i ôô bisélél gwéé ni gwom a bé tehe le bi yéne nye nseñ. Ingéda u yé yeñgi, nyen u yila nkol mut. Ingéda u nla bé ôt mahoñol ni wemede nyen u yila nkol mut. Ingéda u neebe le u suhul wemede, le mut numpe a telbe makôô moñ, le mut numpe a tjôle we matai i su woñ, i ke ni bisu, ibabé we i tjél i mam mana inyule u nkit le i mut numpe nunu a nloo we, ni we u nyila toi banga nkol mut. I mam mana mon ma mboñ le u yila mbodo mut, to soñda u gwéé habé, u neebe le, nkén mut a tôôma we ño ni ño manyuñ i ke ni bisu. U mbôdôl soohe Hilôlômbi le a hôla we, ndi Hilôlômbi a timbhe bé we inyule u mbôk mbén yéé inyule u neebe i haba mbod i loñ i ane we, u neebe i somb hikii yom i loñ i ane we i mbañ, yag libag joñ li man Basaa u ntjél jo. U gwéé habé nduña inyu hop woñ ligwéyag, u mbôdôl oba môi ma loñ i ane we, semkwep di nla kal le, u neebe le, libam li mabén li loñ i ane we jon li yila libam joñ li mabén. U mbôdôl tam yom i manyuñ tole i maisoñ. U mbôdôl kil manyuñ njôñ yag maisoñ ki u mbôdôl ke nye njôñ, inyule u nhôya le banga mut i nwél bé i mbai yéé. U mbôdôl nigle i mam ma loñ i ane we. Ndi u nlama yi le, nigle nigle a bôk njok kôô.

Ingéda nkol mut u mpam hana i homa nunu, nyen liyep li tjama ni loñ yé yosôna. Liyep li mahoñol mon ma mbôdôl lo inyule mut a yé a hôya le, i yom Hilôlômbi a bi mma, mut nyekinye a kôli bé i bagal yo. Ndap bikôkô i nlama bé pééna kiñ ni litén kikii ihéga. Jon u hoñol i jam li bi tagbe i pôla litén li ndôg Tiindi ni ndap Mangaa.

Imbus liyep li mahoñol nyen liyep li nkus li nlo. Mimpémba mi bôt mi ngwéé habé inyule u nhindis wemede ni bijek bi ndiba bi loñ i ane we, yag woñi i njôp i ñem i hikii mut. Lôs mut i nene habé. Yom i yé i yidil ngwo, bo a kôp sobol ? I mut a gwé lipamal a nene habé. I mut a sômbôl bana lipémba, a nene habé yag libégés ngui kikii longe jam i yé i mal. Hanyen u ntehe man Basaa a nuñul biték gwéé mut a tabé man mee. Ki i yé le, Hilôlômbi a nsônga i jam li. Mbén Hilôlômbi i yôhne iba i. Ibale bo ndi u nkal le, u nje je tata, u nlama je nkônô ngond ni nyo maog ma maén.
U yé u hel, u gwelba nkok u tjibi. Jon ingéda u ngwés bé ba nkol mut, u yi ni le, loñ yoñ i nlama neebe le ngim bôt i bana lipamal, le ngim bôt i bana sômbôl i lipémba yag loñ i bégés ngui. I mam mana mon ma mboñ le, Nkana a nhéya bé Nkana numpe tamba i ño. Hala a kobla le u nlama bana soñda, u nlama yéñ le ndi inyu i hôla, u nla soohe Hilôlômbi woñ masoohe a bi niiga basôgôlsôgôl boñ le :
A nwet wem Hilôlômbi ;
Me mbat we nwéhél inyu maboñog mem, mahoñol mem ni bipôdôl gwem bibe ;
Me nsohe we le, u ti me ngui inyu i yi gwélél mabén moñ ni i yi bog mam ;
U kôm bañ me mbus tiga le me yôm, me yila nkol, me yi habe me niñ i kunde inyu i sal ni memede ni i ti we bibégés ni lipém bi kôli ni we ;
U ti me yi ni pék yosôna kiki sômbôl yoñ inyu i boñ le, me yi le, we tama nyen u yé Hilôlômbi, liaa jem.
Yom u nlama tééda yo ini, ingéda nkol mut u yé maséé ni libag jéé, isañ wéé a nke hilo longe. Jon u nog le, bana bahem diséba, bana bahumbul mamañ. Nkol mut u yé mut a gwé bé nwa tole a gwé nwa wada.

Yaônde, 12 matjel 1999


Nkam PONDI PONDI


LIBAG LI MASéé


U nla ba maséé ingéda i yom u boñog i nke we longe, ingéda i jam u bembeg li yon. Jon maséé ma yé i mam u nséé ni mo. U nla ba maséé le u gwéé bé njeleg yokiyo, le u nog bé njôghe to njiha, le u noi longe. Mut a nla ki ba maséé ni niñ a niñ, ni heñ wé a nheñ ni mam ma niñ ma, ma boñ nye le, a ba maséé i ba i niñ.

Maséé ma yé ngandag mintén. Ngim bôt i yé maséé ingéda ba nti bo lipém. Bôt bape ba bag maséé ingéda ba nog mane. Bôt bape ki, ba yé maséé ingéda ba mbana ngéda i tibil bénge ngim mut tole ngim yom inyu i bana pék to yi i nog longe linogog.

Mut bôt a nkon maséé ingéda mbôda yé i nkon maséé to ibale bo nyemede a gwéé ndutu. Mut bôt a nla ki kon maséé ingéda a ntehe mawanda méé ma nkon maséé.

Ingéda mut a kon maséé, hala a kobla le i mam ma kônha nye maséé mon a ntééda. Inyule niñ i gwé maséé ni ndutu. Yom di nyi yo ini le, i mut a nlôha tjelel wee a tabé maséé. Jon u nog le, hinuni hi tjelag, wee hi niñne bé i nañ lam. Mut kôba nye kul nye, hikii mut a kénege bot i ntel wéé. Hala a nkobla ki le, u nlama bé ba mut yengi. Nson u nsal won wa ti we libag joñ li maséé. Jon u ba bañ mut njôñ. I mut a niñ ni maséé a mbéna bé ni makon. Inyu hala nyen u nog le, li u mbônha longe, jon li lémés kel.

Masoda ni nu a nla yi ndip i mam ni i mam ma sôli i mbog bihégel.

Bo maséé ma nola bé. Inyule i ngéda u niñ ni maséé u nkon habé woñi. Inyule banga niñ ni maséé i pamna we i bana pék ni yi yosôna. Jon u nlama ba mut a nkit mam ni telepsép, mahoñol moñ ma nlama ba bilonge bi mahoñol, hop woñ u nlama ba hop u maliga, niñ yoñ i nlama ba niñ i mut nsañ, libag joñ li nlama ba libag li mut telepsép, biliya gwoñ bi nlama ba banga bi biliya inyu i lédés wemede, u nlama yi gwel wemede, u nlama yi nog bilôg bi nsoñ, u nlama yi le, hinuni hop hi ñoñ bé jumbul.

Hiun hi nkona. Ndutu yon i yilis we mut. Yom u nlama yi, yo ini le, maséé ma mbat hônba, ma mbat le u yi bog niñ yoñ. U tééda le, libag li yé yom i nom.

Yaônde, 18 matjel 1999


Nkam PONDI PONDI



LIBAG JADA


Di nla kal le, hala a yé mbén i bôt iba tole mbén ngandag bôt i, ba mbégés bobasôna. Di nla ki kal le, libag jada li yéne i ñem i ngandag bôt i nya i yéle, hikii mut a ntôñ maisañ. Libag jada li yé ki gwéha liada li bôt, li yé ki liada li gwéha li linyañ. Ingéda kôba ibale bo ndi mut a kôba nwo, i bôt ba, ba yé ha libôg, ba mbegee mim i mut wap litén i pam i homa ba nlama jul nye. Bôt ba mbai i sém ba yé ba begee, ba ti bôt ba mbai kaa inyule mim u bé jam li mambai. Ba njô nye, mut a nke bé homa, bobasôna ba yé ngôô nya yada. U yi bé i nwet a gwé maéya. Wa yi ndigi nye ingéda a pot maéya. Hala wee, i mut nunu nyen a gwé maéya. Hala nyen bôt bés ba bisu, ba bé ba gwé adna i gwéha i liada.

Yag libii li bé kiha ki hala. Di nla ki kobol i bug ini, ni kal le, libag jada li yé ki nôgla i bôt i ngim nseñ ba gwé i pôla yap.

Jon di nla kal le, libag jada li mut li yé i yom mut a neebe i mbog kôba ni kwañ ni dilo di nlo. Hala wee i mut nunu, a neebe yag mahoñol ma mbog kôba ni kwañ, ndi a nniñil mu.

Yom di nyi ki, yo ini le, nyuu mut binam i yé libag jada. Hala wee, hikii yom i nyuu mut i nsal ni bini gwom bipe bi nyuu mut.

Nson bôt ba nsal li ngwal libag jada i pôla yap. U nla ki tehe le, ingéda kôba, hikii hai hi bôt i bé nôgla inyu i pôôna i hai i bôt i bé bo mañ.

Ingéda bôt ba nyi i yom i yé libag jada, hala a nlona ngôô ni likona woñi i pôla yap, yag liada i pôla yap. Jon libô li yé likoona woñi. I jam lini, li bé yon inyule, ba béé ba édi inya i yé le, bôt ba kôba ba bé hindis bé bomede ni bijek bi ndiba bi loñ i ane bo to maog ma loñ i, i nyo.

Ingéda u nje bijek to nyo maog ma loñ i ane we, u nla habé nog maison ngôô inyule hikii mut a ntoñ i bana bijek ni maog ma loñ i ane béé. Liboñog lini li ngwal njôñ, tama ni manola inyule ni mbôg mbén i Hilôlômbi ni Hilôlômbi a kôm bé mbus. Jon u nom nkol u tañ bé bilem. Jon i mut a nyi mbén, a yé ikété maliga, nson wéé i yé i kena bôt i njel téésép. Bôt ba kôba ba bé yi le ingéda Hilôlômbi a mma ngim yom, mut nyekinye a kôli bé i bagal yo. Jon ingéda Hilôlômbi a mbot ngim litén, mandap ma bikôkô ma nlama bé toñ i bana bibégés i lel litén.

Mandap ma bikôkô ma nlama bé toñ i kahap litén i ngii ño. I bôt bana ba nyi nseñ u libag jada ikété lihaa jap, nseñ u libag jada ikété litén jap, nseñ u libag jada ikété loñ yap, nseñ u libag jada ikété Hilôlômbi, nseñ u libag jada ikété nson wap, nseñ u libag jada ikété mbog yap i ke ni bisu. Jon bôt ba kôba bi kal le: pa i nke bé le sogoo i yégle.

Yaônde, 18 matjel 1999


Nkam PONDI PONDI


GWéHA

Ingéda u ngwés mut, u ngwés yag hop wéé, maboñog méé yag nyemede. Jon Basaa ba bi kéne i ngén ini le : ñem u lama yol, ndi a sooba nwa. Jon u nog ki le : libéé li nyuñ, to li gwé pos, u nyuñug ndigi. Di nla kal i gwéha ini i nlôl i minsôn. Gwéha i nla ki lôl i nkañ tole matjél. I gwéha ini, boña mut nyen a mboñ nye le, a gwés ngim yom tole a ntjél ngim yom nyuu yé yo i gwés. Jon u nog le : u sôô maog, u nleñ bé ngog. Hala wee u tééda bôt boñ homa, u nleñ habé gwét. Di nla kal le, soñda yoñ, yon i kena gwéha yoñ. Inyu hala nyen u nog le : béhna we, libal bo hisi. Mahoñol ma mut to bilem bi mut gwon bi tinde nye i gwés ngim yom tole ngim jam. Yom di nyi, yo ini, banga gwéha i nyi bé woñi to malôga. Jon u nog le, man bo nyañ ba yégna bé. Man Basaa a kalag ki le : mut a ñyek bé njék le, a njék nol mbômbô. Mu i njel i nyen mange a mbat mimañ mi bôt nye: b’a ni ngwés nyig e? Ba neebe nye. Ndi ni émbél nye hyandi ni nol nye ? Ibale bo ni nke bé i kokok, wee ni ngwésna bé. Mut a nlama ki yoñ matadga inyu gwéha inyu hala nyen u nog le: baa ba ñyéé ba nol nlôm. Ibale bo ndi munlôm a gwéé i wañan muda ndap libii bisôôli, a yé nye mbok. Mbok i ndéng i tabé loñge, i ngwal manola. Yom u nlama ki yi, yo ini le, mut a nla gwés we, we u yi bé, jon ngoo mut i gwéhég we, u yi bé le i ngwés we.

Di nla ki kal le gwéha i nlôl i mbu, yon i yé gwéha i Hilôlômbi. I gwéha ini i gwé bé nwaa, i gwé bé baoo, i nyi nwéhél. U nla yi le Hilôlômbi a yé ikété yoñ, ibale bo ndi u ngwés mut woñ libôg. Inyule hala nyen u nlama yi le, Hilôlômbi a nog bé masoohe moñ ibale bo ndi u ngwés bé mut woñ libôg kikii wemede kikii yom bisu. Hilôlômbi a nog bé masoohe moñ ibale bo ndi u nheñ bé wemede i boñ ngim nson kikii jam li yôhne iba. Ingéda Hilôlômbi a ngwés tohol we, a ñômle we gwéha. U nla bé gwés Hilôlômbi ibale bo ndi u ngwés bé mut woñ libôg inyule gwéha i mboñ bé mut woñ libôg béba.

Gwéha i yé ngandag mintén. Mut a ngwés Hilôlômbi, mut a ngwés loñ yéé, mut a ngwés mut wé libôg, mut a ngwés nson, mut a ngwés malal, mut a ngwés minliba, gwéha i maliga i yé, gwéha i mut libôg i yé, gwéha i nyañ bon i yé, gwéha i Hilôlômbi i yé, gwéha i minliba i yé, gwéha i malal i yé, gwéha i linyañ li bôt i yé i ke ni bisu.

Gwéha i tabé libô. Libô i pôla bôt li ngwal liwanda. Bilem bôt ba gwé gwon bi ngwal libô i pôla yap, yag mahoñol bôt ba gwéé mon ma ngwal libô i pôla yap.

Jon Basaa ba nkéne ngén le : bie bi nôônga, gwon bi ntubla kôi. Yom di nyi, yo ini le, ngandag gwéha i ngwal tonda i, i mboñ le, u nyi habé i yom u mboñ. Jon u nog le, ñem i sôñgô bé njéé.

I mut a niñ longe niñ, a yé mut a nyi gwéha. Inyu hala nyen u nog : ñem u nkwo bé bôg. Inyule gwéha i mboñ we le, nyuu yoñ i mbat bé we pil i gwéha to mahoñol moñ ma mbat bé we pil i gwéha. I jam lini, li nla ndigi bôña, ibale bo ndi u nyi le, sômbôl i mut yon i nkena niñ yéé ndi mut a ngwés bé nog ngim maliga ma, ma nlona nye pék ni yi.

Yaônde, 18 matjel 1999


Nkam PONDI PONDI




NDUTU


Di nla kobol i bug ini ni i njel ini le, ingéda u nôgda bé nyuu yoñ longe ndi i pamag ki le u nihbe bé i jam li.
I jam lini li nténga we mahoñol moñ, le u nyam bé. Jon u nla bana ndutu i, i yé le, u nla bé boñ ngim jam. Mut a nla kôhna ndutu i tehe isañ, to nyañ to man a nwo nye.
Ndutu i nla soo mut i nyuu. Hanyen u nog ki le, mut a nson njonok.

Kii i mboñ le mut a nog ndutu ? B’a ndutu i nla mal ?

Mut kôba nyen a kal le, mandutu mon ma yuu ngog ikété lép. Hala wee ngim ngéda i yé le, too u mboñ lela, u kôhna ndutu. Jon u nog ki le, di nkégél kômôl libaa li woo. Yom u nlama yi yo ini le, libag li maséé li nla boñ we le, u ntééda bilonge bi mam u nkôs.

Ndi ndutu i nlôl ki mut ingéda a nyi bé maséé to bilonge bi mama a nkôs. Jon mut a nlama ni yi le, ndutu i yé i ba i sôli ikété maséé. Ndutu i ñunda bés libag li mut. Jon u nog le banga mawanda i nyina i kel ndutu. I kel ndutu i gwé we, nyen u ntehe i bôt ba nog we ngôô. Ndutu i mboñ ki mut le a nla bé yén nwee.

Jon u nog le, nlôm ñyéé, man a yé mag. Ndi yom di yi ki, yo ini le, maboñog ma mut ma nla boñ nye le, ndutu i kwél nye. Inyu hala nyen mut kôba a bi kéne i ngén ini le, saba a ntômôl liaa. Hala a ñunda bés le, mut a nla bé bana ngim mandutu ibale bo ndi a nyi kena mam méé ma niñ. Yom di nyi, yo ini le, niñ i nke bé le nyemb i ba bé. Jon ingéda mut a yé i niñ, a nlama yi le, a kôhna ndutu. Jon ndutu i nla bé mal ingéda niñ i yii. Jon u nog le we ngi wo u tañ bé lem. Jon u nog ki le, nyemb i tabé mbai mut tole nyik i mpémél bé kidig i nkok. Hala wee u nlama ba i nkôbaga le ndutu i nla pémél we inyule u nyi bé kikii mam ma téé.

Jon u nlama yi le, to u ntehe la ndutu, hônba ndi wa tehe longe. Inyu hala nyen mut kôba a bi kal le : Hibem Njogol nye me kal we, wa nog ?


Yaônde, 15 matumb 1999


Nkam PONDI PONDI

MBAN

Ingéda mut a ñômsiñ ni jam a nkit nyen ba nkal le, a gwé mban. Di nla ki kal le ingéda sômbôl i mut i mboñ nye le, a ntémb bé ni mbus ni i jam a nkit le a mboñ. Jon u nog le, yôngôô nye me malak nwi, ndi ndina ni ngwa. Hala wee, ingéda u nkal le u nlama boñ ngim jam, u waa bé bem teele u boñ i jam li. Mu i njel i nyen u nlama ni yi le, u nla bé boñ jam li lam ibale bo u gwé bé mban. Jon ingéda u nkal le u nigil ngim jam, u nlama bé waa nigil i jam li, to u nyig bé jo. Inyu hala nyen u nlama yéñ ndi wa léba i yom u yéñ. Jon mut a nla sal ni mban, mut a nla nigil ni mban, mut a nla bana hémle i mban i kété maliga, mut a nla bana mban ikété ihôya i ke ni bisu.

Ingéda mut a gwé mban, a tek bé bumbul. Jon u nog le, u keneg u lalal, a yémbél ntôndôô liké. Inyu hala ki nyen u nog le, mange to muda ba yé nkwade, a kek we, u témb ndigi u bada. Mban i mboñ ki mut le a yôm bé, mban i mboñ mut le a bana yi ni pék, mban i mboñ mut le a bana ngui, mban i mboñ mut le a ba kunde jon u nog le, u noñog ikwe, u lep pa ni makoñ ?

Mban i yé nseñ i niñ mut a niñ. Jon u nog le, njok i mbol bé u wada. Hala wee to u yé laa ikété ndutu, u nlama nihbe ndi to ndutu yoñ ya mal. Bôt ba kôba ba niiga bés le, Hilôlômbi a ngwés mut a gwé mban. I mut a njo sañ le a ngwélél ndigi mabén ma Hilôlômbi, Nwet wé.

NWéHéL

Hala a yé le, u mboñ béba ndi u tam béba yoñ. I ngéda ba nkal le, ba nwéhél we ; hala a nkobla le i mut u mboñ béba, a nhéya béba u mboñ nye i ñem wéé. Hala a kobla ki le a nhôya béba yoñ. Jon mut a nla nwéhél béba, mut a nla nwéhél maboñog ma mut numpe i ke ni bisu. Hilôlômbi a nla nwéhél béba i mut a mboñ, Hilôlômbi a nla nwéhél mut a mbôk mbén yéé i ke ni bisu.
Bôt ba nla nwéhlana bibéba gwap, bisol gwap, maboñog map i ke ni bisu. Jôñ mut yon i nyi bé nwéhél béba mut a mboñ. Ingéda mut a nyi nwéhél yag bôt bape ba nwéhél nye bibéba gwéé. Nwéhél i nkobla bé le mahoñol moñ ma nyi habé i jam li mbôña. Nwéhél i éba ndigi le i béba ba mboñ we, u ntééda bé yo i ñem woñ. I mut a nyi nwéhél, a niñ longe inyule i nwaa a mboñ jam, a ñôt mahoñol méé longe liôdôg inyu i boñ le a tam bañ i yom a mboñ. I mut nunu a nyi gwel nyuu yé ni nyemede. Hala a nlôl ndigi ni sômbôl i mut nyemede ni suhul yé i nyuu. Mut a nla bé kal le, a ngwélél Hilôlômbi ndi a yi bé nwéhél manyañ. Hala a yé kimasoda le mut a nyi nwéhél i mut a mboñ nye béba.
Jon ingéda u nog le, soho me ta béme kiñ ni we, hala wee, nwéhél me ndi me ntehe béme i jam lini kikii we. I kon ini ya nwéhél bé we, hala wee i kon ini ya pendel we.
Ihôha ini ya nwéhél bé we. Hala wee u nke nyet ngwéé, u hada njok i sumbi. Jon u nlama yi le, ihôha hoñ ini ya sôk boñ le u gwiya kel yada.
Ibale bon di u nla yi gwel hiun hoñ banga ligwelek, hala a hôla we le u boñ bañ béba, i wa yiga sôk tam. Masoda ni nu a nkil i kokok.

Yaônde, 15 matumb 1999

Nkam